Motylek w Dłoni. Po co współczesnemu człowiekowi chrześcijaństwo?

Jawne i tajne

W opowiadaniu Czechowa „Radość” kolegialny rejestrator Mitieńka Kułdarow entuzjastycznie powiadamia rodzinę, że o nim napisali w gazecie i teraz jego imię pozna cała Rosja. Prawda, mowa w gazetowej notatce była zaledwie o tym, jak on w nietrzeźwym stanie trafił pod dorożkarskie sanie, uprzednio otrzymawszy hołoblą po głowie. Ale nawet taka wątpliwa popularność wywołała u młodego urzędnika burzliwy zachwyt.

Być może to nie najbardziej typowy przypadek samochwalstwa, jednak tu bardzo dobrze widoczna jest cała jego bezpodstawność: przecież ogólnie nikt nie ma czym się chwalić. I sprawa nie w komicznej sytuacji, opisanej przez Czechowa. Oczywiście, pijane wypadki z koniem zdarzają się daleko nie wszystkim, a już chlubić się nimi mogą całkiem nieliczni. Z zasady, ludzie wychwalają się bardziej przyzwoitymi postępkami i osiągnięciami.

Ale jednak każdy człowiek, jakby wysokiego nie miał o sobie mniemania, doskonale wie, że są w jego życiu takie fakty i wydarzenia, których on za nic na świecie nie ośmieliłby się upublicznić.

Tak i tenże Mitieńka Kułdarow, gdyby otrzymał nagle fantastyczną możliwość stać się sławnym na cały świat pod warunkiem, że nie tylko pijane wybryki, ale absolutnie wszystkie jego uczynki i myśli staną się znane otoczeniu, w przerażeniu zrezygnowałby z podobnej „sławy”. Przecież w głębi duszy prawie każdy człowiek zna swoją cenę, i nie darmo prepodobny abba Isaija mówił: „…Biada nam, że my, przepełnieni wszelką nieczystością, rozkoszujemy się pochwałami ludzkimi”. O tym też pisał Boris Pasternak w znanym wierszu o pięknym tytule „Być sławnym nieładnie”:

…Hańbą jest nic nie znacząc,
Być przypowieścią na ustach u wszystkich.

Samochwalstwo zmusza człowieka wystawić na pokaz to, co uważa on u siebie za godne ludzkiej czci. Ale przy tym ono z takąż siłą zmusza go starannie maskować swoje cechy negatywne, stopniowo wzmacniając w przekonaniu, że wszystkich tych złych, grzesznych, strasznych cech w nim jakby w ogóle nie ma.

W takim samooszukiwaniu się można spędzić całe życie, ale po śmierci oszukiwać siebie nie uda się już nikomu. Straszny Sąd, według nauki Cerkwi, akurat będzie polegać na tym, że życie każdego człowieka okaże się ujawnione w najdrobniejszych szczegółach, i takie „wysławienie” dla wielu może okazać się straszniejszym od najokropniejszej męki.

Nie ma nic ukrytego, co by nie wyszło na jaw, ani tajnego, co by nie stało się wiadome (Łuk. 12:2).

W poszukiwaniach utraconej sławy

Samochwalstwo ma jedną ciekawą cechę: ono jest wszystkożerne. Paliwem dla tego ogniska może stać się absolutnie wszystko – ludzkie wady i najwyższe cnoty, nędza i bogactwo, piękno i brzydota. Samochwalstwo pojawia się na każdej glebie, nie istnieją dla niego estetyczne, moralne albo jakiekolwiek inne ograniczenia. Jeśli uważnie rozpatrzymy tę właściwość ludzkiej duszy, to ze zdziwieniem odkryjemy, że nie ma takiej cechy, którą próżny człowiek nie byłby w stanie w duszy chełpić się przed otaczającymi. Ważne – zostać sławnym, a już jakiego rodzaju będzie ta sława, to w ogóle nie jest ważnie. Tak artyści czy malarze dążą do popularności i uznania swego talentu, bandyta i zabójca znajduje satysfakcję w strasznej pogłosce, dotyczącej jego krwawych uczynków, a rozpustna kobieta pisze książkę o swoich intymnych przygodach i cieszy się z jej popularności u określonego kręgu czytelników.

Z całej tej różnorodności nasuwa się wniosek: widocznie, pragnienie sławy w człowieku jest nie zupełnie uwarunkowane jego moralnym stanem albo rodzajem zajęcia. Jest raczej rodzajem jakiejś cechy, właściwej samej ludzkiej naturze.

Jakim paradoksem by to nie było, ale w Cerkwi pragnienie sławy ma pozytywną definicję. Chrześcijaństwo twierdzi, że Bóg stworzył człowieka jako władcę całego materialnego świata, jako jedyną w świecie istotę, łączącą w sobie cielesny i duchowy początek. On stał się koroną stworzenia, jego ozdobą i w konsekwencji – przebywał w wielkiej sławie do tej pory, póki poprzez upadek w grzech nie utracił tego majestatu. Po odpadnięciu od swego Stwórcy, człowiek stał się zaledwie częścią świata, nad którym on pierwotnie powołany był królować. Grzech skaził naturę człowieka, pozbawił ludzi tej sławy, którą otrzymali oni od Boga podczas stworzenia, ale właśnie taki pozbawiony sławy jego stan Cerkiew uważa za nienaturalny. Dlatego pragnienie sławy i dążenie do jej przywrócenia wcale nie jest uważane w chrześcijaństwie za coś sprzecznego z ludzką naturą.

Przeciwnie, Pismo Święte wprost mówi, że właśnie sława będzie podsumowaniem sprawiedliwego życia chrześcijanina; obecne czasowe cierpienia nic nie są warte w porównaniu z tą sławą, która objawi się w nas (Rz. 8:18); …ja, współpasterz i świadek cierpień Chrystusowych oraz współuczestnik w chwale która ma się objawić (1 P 5:1).

W takim razie dlaczego, przywołując ludzi ku sławie, Cerkiew tak kategorycznie osądza samochwalstwo (próżną sławę)? Odpowiedź jest prosta i bez wysiłku odczytywana jest w samym słowie: tszczesławije – to próżne dążenie do fałszywego celu, próżne poszukiwania prawdziwej sławy tam, gdzie jej nie ma i być nie może.

Bardzo dziwni ludzie

Chrześcijański ascetyzm traktuje samochwalstwo jako namiętność, albo, inaczej mówiąc, jako cechę ludzkiej natury, która okazała się zniekształcona (wyboczona) przez grzech do niepoznania i przekształciła się we własne przeciwieństwo. Oto tak tłumaczy pochodzenie namiętności (pasji) prepodobny Ioann Lestwicznik:

„Bóg nie jest ani źródłem, ani twórcą zła. Dlatego w błędzie są ci, którzy mówią, że niektóre z namiętności są właściwe duszy; oni nie rozumieją tego, że my sami naturalne dobre cechy (ukierunkowane ku dobremu) przemieniliśmy w namiętności.

Z natury, na przykład, mamy nasienie dla ojcostwa; a wykorzystujemy je do niemoralnego nieprawego współżycia. Z natury jest w nas gniew, na tego dawnego węża; a my wykorzystujemy go przeciwko bliźniemu. Dana jest nam zazdrość (gorliwość) po to, żebyśmy gorliwi byli w cnotliwym życiu; a my zazdrośnie gorliwi jesteśmy w wadach, zepsuciu. Z natury jest w duszy pragnienie sławy, ale tylko – niebiańskiej”.

Pragnienie człowieka stać się lepszym, niż jest teraz, pragnienie doskonałości, dążenie do dobrego – wszystko to są normalne i zdrowe działania naszej duszy. Ale tak samo naturalnym dla człowieka jest też oczekiwanie na ocenę swoich trudów, nadzieja na to, że ta ocena będzie pozytywna. Cały problem tylko w tym, od kogo my oczekujemy tej oceny i czyje zdanie o nas tak cenimy? I oto tu przechodzi linia graniczna pomiędzy wzrastaniem w cnocie a namiętnością.

Naturalne pragnienie sławy przekształca się w samochwalstwo tam, gdzie ludzie według Pisma umiłowali bardziej sławę ludzką, niżeli sławę Bożą (Jana 12:43). Przy tym człowiek wcale niekoniecznie dobija się od otaczających tylko chwały. Nie, on może starać się i o to, żeby go bali się, nienawidzili czy nawet wyśmiewali się z niego.

Samochwalstwu straszna jest tylko jedna perspektywa – zostać niezauważonym, zagubionym w tłumie i nie otrzymać kolejnej porcji właśnie tej ludzkiej sławy, która stała się głównym sensem jego istnienia. Ale sami ludzie, których pinie on tak ceni, mało go interesują. Przeważnie on ceni otaczających jedynie jako „wdzięcznych widzów” i nie odczuwa do nich miłości, nie stara się usłużyć im swoimi talentami.

Ludzie potrzebni są mu tylko jako zwierciadło, w którym on mógłby do woli podziwiać swoją „doskonałość”. Bardzo dobrze wyraził ten stan samo zamiłowania francuski pisarz Antoine de Saint-Exupéry w znamienitej bajce „Mały Książę”:

„Na drugiej planecie żył miłujący sławę.

- O, oto i wielbiciel się zjawił! zawołał on, jeszcze z daleka dostrzegłszy Małego Księcia.

Przecież samochwalcom wydaje się, że wszyscy ich podziwiają…

- Zaklaszcz no dłońmi – powiedział mu miłujący sławę.

Mały Książę zaklaskał dłońmi. Miłujący sławę zdjął kapelusz i skromnie kłaniał się.

„Tu weselej, niż u starego króla” – pomyślał Mały Książę. I znów zaczął klaskać. A miłujący sławę zaczął kłaniać się, zdejmując kapelusz. Tak z pięć minut po kolei powtarzało się jedno i to samo, i Małemu Księciu znudziło się to.

- A co trzeba zrobić, żeby kapelusz upadł? – zapytał on. Ale Miłujący sławę nie słyszał. Miłujący sławę ludzie są głusi na wszystko, oprócz pochwał.

- Czy jesteś naprawdę moim entuzjastycznym wielbicielem? – zapytał on Małego Księcia.

- Jak to – wielbicielem?

- Wielbić znaczy uważać, że na tej planecie ja jestem najpiękniejszy, najstrojniejszy, najbogatszy i najmądrzejszy ze wszystkich.

- A przecież na twojej planecie więcej nikogo nie ma!

- Więc, uczyń mi przyjemność, i mimo wszystko zachwycaj się mną!

- Zachwycam się – powiedział Mały Książę, lekko wzruszywszy ramionami – ale jaka tobie z tego radość?

I uciekł on od miłującego sławę”

Trudno nie zgodzić się z taka postawą Małego Księcia. W swoim dążeniu podobania się otaczającym my po prostu nie rozumiemy, że przed Bogiem każdy z nas żyje jakby na swojej maleńkiej planecie, gdzie oprócz Jego i nas nikogo więcej nie ma. I wszystko, co robimy, według zdrowego rozsądku może i powinno być ukierunkowane jedynie na jeden rodzaj sławy – sławy od Boga, Który widzi nie tylko wszystkie nasze uczynki, ale i motywy tych uczynków, wszystkie nasze myśli i ruchy serca. A żeby zamiast sławy nie dostać się pod potępienie własnego sumienia, trzeba starać się zaprowadzić porządek w najskrytszych i najbardziej zatajonych zakamarkach swego życia, o których nie wie nikt na świecie, oprócz Boga i nas samych.

Ale właśnie takiego dążenia ludziom katastroficznie brakuje. Według dokładnego określenia Prepodobnego Maksima Ispowiednika, „samochwalstwo (próżna sława) jest to odchodzenie od celu Boskiego i przechodzenie do innego celu, przeciwstawnego Boskiemu”.

I naiwnie byłoby uważać, że niby ktokolwiek z nas całkowicie wolny jest od tej ciężkiej niemocy duszy. Przecież nawet najwięksi szermierze prawosławnego monastycyzmu z goryczą przyznawali, że jednak nie potrafili w pełni uwolnić się od namiętności próżnej sławy.

Oto co mówił o tym jeden z najbardziej autorytatywnych duchownych naszych czasów archimandryta Ioann (Kriest'jankin):

„Panie! My cierpimy jeszcze z powodu samochwalstwa, to znaczy próżnej sławy.

…To tak zręczny i obrzydliwy rodzaj duchowej pychy, że on stara się być przy wszelkiej dobrej sprawie. Posłuchajcie jak mówi o tym grzechu święty Ioann Lestwiecznik, i kajajcie się przed Panem, rozpoznając siebie, swoje samochwalstwo w tych przykładach:

„kiedy, na przykład, zachowuję post – pochwalam siebie, i kiedy, ukrywając post przed innymi, pozwalam sobie zjeść – znów pochwalam swój rozsądek. Odziawszy się w ładne odzienie – zwyciężany jestem przez umiłowanie do czci, i, przyodziawszy się w gorsze, znów przez samochwalstwo. Czy mówić zacznę? Wpadam we władzę samochwalstwa. Milczeć zechcę? Znów pogrążam się w nim. Jak byś nie obrócił ten cierń, on zawsze igłami do góry”.

My lubimy wychwalanie! Jeśli wstydzimy się, gdy chwalą w oczy, to chcemy, żeby chwalili nas zaocznie i myśleli o nas dobrze.

Panie, wybacz nam, wszyscy cierpimy z powodu tej słabości!”

Przed obliczem Pana

Samochwalstwo może objawiać się bardzo różnie. Czasem ta namiętność działa w człowieku tak otwarcie, że staje się zauważalna nawet z boku. Ale znacznie częściej ona bywa zatajona, zamaskowana i sprytnie ukrywa się pod dobrymi uczynkami: szczodrobliwością, uległością, wstrzemięźliwością.

Jakby to nie było dziwne, ale nawet skromność może stać się tylko wygodną maską dla zaspokojenia tej namiętności. Przecież czasem tak chce się w oczach otaczających wyglądać skromnie. Każde, najbardziej szlachetne działanie naszej duszy może okazać się narażone na niszczące działanie samochwalstwa. A główną jego oznaką we wszystkich jego formach pozostaje ciągle to samo pierwszeństwo sławy ludzkiej przed sławą Bożą.

Jak więc urządzać swoje życie, żeby zniszczyć w sobie tę tragiczną podmianę wartości, w jaki sposób może człowiek umiłować sławę Bożą nie w słowach tylko, ale i w uczynkach?

Oczywiście, dokładnie tak samo, jaki w przypadku ludzkiej sławy. Przecież kiedy szukamy sławy u ludzi, to najczęściej staramy się im spodobać i robimy właśnie to, czego oni oczekują od nas. Znaczy, i dlatego, żeby spodobać się Bogu, trzeba przynajmniej spróbować robić to, czego On od nas oczekuje. To znaczy – wypełniać przykazania. Oczywiście, nie w tym rzecz, żeby życiem według przykazań można było zjednać sobie jakąś życzliwość Boga. Pan kocha nas, nawet kiedy grzeszymy i żyjemy bezprawnie, dlatego że miłość Boża jest niezmiernie silniejsza niż ludzkie grzechy i bezprawie.

Ale oto przyswoić sobie tę miłość, wejść w nią, uczynią ją dostępną dla swego zepsutego przez grzech serca człowiek może tylko sam, poprzez świadomy dobrowolny wysiłek. Według słów Błogosławionego Augustyna, Bóg zbawia nas nie bez nas. Sami musimy uczestniczyć we własnym zbawieniu, i najprostsza droga do tego uczestnictwa – życie według Ewangelii. Prawosławie twierdzi, że moralne normy, zawierające się w przykazaniach Chrystusa, właściwe są samej naturze człowieka i są takim samym obiektywnym zakonem (prawem) jej normalnego istnienia, jak biologiczne, fizyczne i pozostałe prawa. I kiedy człowiek narusza te normy, on idzie na przekór własnej naturze, ze wszelkimi wypływającymi z tego smutnymi dla siebie konsekwencjami.

Dlatego przykazania „nie ukradnij”, „nie nienawidź”, „nie zazdrość” należy rozumieć w tym samym sensie, co i „nie wkładaj ręki do gorących węgli”, „nie jedz potłuczonego szkła”, „nie liż żelaza na mrozie”. To znaczy nie czyń sobie szkody.

Jeśli człowiek ignoruje te ostrzeżenia, dane w przykazaniach, to po prosu kaleczy siebie własnymi grzechami. Jeśli zaś stara się żyć według przykazań, kaja się w grzechach, to z Bożą pomocą powolutku wznosi się do zamiaru Stwórcy o nim, przywracając w sobie skażony przez grzech obraz Boży.

I to właśnie jest – prawdziwa sława człowieka, ta sama wielka sława, do której wszyscy jesteśmy powołani i która w pełnej mierze zajaśnieje w nas po Drugim Przyjściu.

Dziś trudno wyobrazić sobie, w czym ta sława będzie wyrażona konkretnie. Pismo mówi o niej obrazowo, i obrazy te mogą wydać się nam nieciekawe i mało zrozumiałe. Białe szaty, palmowe gałązki, wieńce (korony) – wszystko to chyba nie przyciągnie uwagi współczesnego człowieka.

Można, oczywiście, spróbować wyjaśnić, że dwa tysiące lat temu w rzymskim imperium białe szaty uważane były za symbol czystości i moralnej nienaganności kandydata na państwową posadę, a korona była znakiem carskiej godności, ale wątpliwe czy takie wyjaśnienia uczynią te biblijne obrazy bliskimi dla nas. Zbyt wiele wieków przeszło od tamtej pory, zbyt mocno zmienił się świat od czasów Apostolskiego nauczania.

Mimo wszystko i dziś można choćby częściowo pojąć sens przyszłej sławy i radości, do której powołani są chrześcijanie. Przecież osiągnąć tę sławę oznacza w rzeczywistości nie co innego jak – stać się takim, jakim zamyślił ciebie Stwórca. I radość pojawia się od świadomości, że to wszystko jednak ci się udało, że rezultat twoich wysiłków jest miły dla Niego. Chyba, trudno powiedzieć o tym lepiej od angielskiego pisarza-chrześcijanina C. S. Lewisa:

„…do Carstwa nie wejdziesz, jeśli nie będziesz jak dziecko; a dziecko – nie bezczelne, nie kapryśne, dobre – mocno i otwarcie chce, żeby je pochwalić. I pies tego chce, i nawet niezależny kot.

To, co ja wiele lat przyjmowałem za pokorę, przeszkadzało mi zrozumieć najpokorniejszą, najbardziej dziecięcą, najbardziej pobożną radość – radość psa przed obliczem człowieka, dziecka przed obliczem ojca, ucznia przed obliczem nauczyciela, stworzenia przed obliczem Pana.

Ja nie zapomniałem, jak strasznie ona się wypacza, jak szybko zagłuszają ją chwasty samochwalstwa i zachwytu sobą. Ale bywa ona też czystą – chociaż nie na długo, choć na minutę, na samym początku.

I ten, kto zna tę minutę, może wyobrazić sobie, jak zbawiona dusza pozna to, na co nawet nadziei mieć nie śmiała: Pan jest z niej zadowolony. Samochwalstwo nie zagraża jej, ona już dokładnie zna miarę swej niemocy; chwila, na zawsze lecząca ją od poczucia uniżenia, leczy ją też od pychy.

Doskonała pokora uwalnia od skromności. Jeśli Bóg jest z nas zadowolony, to my sami w nowym, nie podobnym do ziemskiego sensie możemy być zadowoleni z siebie”.

Krzywda (zniewaga, obraza)

Skrzywdzić człowieka jest łatwo. Żeby zrozumieć tę gorzką prawdę, wcale niekoniecznie trzeba być psychologiem czy filozofem. Smutne doświadczenie przeżywania naniesionej krzywdy mają wszyscy ludzie bez wyjątku, i każdy wie, jak mocno może ranić duszę jedno-jedyne niedobre słowo. Krzywdy prześladują człowieka od najwcześniejszego dzieciństwa. W piaskownicy całkiem jeszcze mały brzdąc doprowadza do łez innego malucha, odbierając od niego zabawkę albo niszcząc zbudowany przez niego domek z piasku. Kolejne pokolenie uczniów z radosnym śmiechem dręczy przykrymi przezwiskami swoich kolegów z klasy, cierpiących z powodu nadwagi, słabego wzroku czy innych fizycznych defektów. No a o tym, jak strasznie, wyrafinowanie i bezlitośnie umieją krzywdzić się nawzajem dorośli ludzie, nawet mówić kolejny raz się nie chce. I jeśli subtelny, wrażliwy człowiek nie może odeprzeć znieważenia, zdrady, czy podłości, to jedynym argumentem na rzecz własnej prawości staje się mu poczucie krzywdy (zniewagi).

Więc dlaczego chrześcijaństwo targa się na ten ostatni bastion ludzkiej godności, dlaczego ono przywołuje dobrowolnie zrzec się nieodłącznego prawa – nie wybaczać bólu i łez temu, kto bezlitośnie wdarł się w twoje życie i opalił twoje serce? Co za paradoksalne wezwanie dźwięczy w Ewangelii: …Miłujcie waszych nieprzyjaciół; dobrze czyńcie tym, którzy was nienawidzą; błogosławcie tych, którzy was przeklinają, i módlcie się za tych, którzy was krzywdzą. (Łk 6:27,28)? Prawdopodobnie, to najbardziej niezrozumiałe przykazanie Chrystusa. Bo rzeczywiście: dlaczego kochać tych, którzy ciebie nienawidzą, krzywdzą i prześladują? Już im to, chyba, najmniej na świecie potrzebna jest nasza miłość i wybaczenie. Więc dlaczego w takim razie zmuszać siebie do tak ciężkiej i niewdzięcznej sprawy?

Dlaczego nie można zemścić się na swoich krzywdzicielach, jeszcze mniej-więcej zrozumiałe: przecież jeśli odpowiadać złem na zło, to wątpliwe czy właśnie tego zła w świecie stanie się mniej. Z zasłużonymi krzywdami też wszystko jasne, ponieważ działa tu prosta i wszystkim zrozumiała zasada: zarobiłeś – dostałeś i nie narzekaj. A oto co robić, jeśli skrzywdzono ciebie bez jakiegokolwiek powodu, jeśli napluli w duszę, podeptali i poniżyli po prostu dlatego, że tak się chciało krzywdzicielom? Czyż też – przebaczyć?

Kiedy chwytają za młotek

Jedno z najlepszych opowiadań Wasilija Szukszina (które tak właśnie się nazywa – „Krzywda”) zaczyna się z banalnej i niestety codziennej sytuacji: człowiekowi nachamili (grubiańsko wyzwali). On przyszedł z maleńką córeczką do sklepu kupić mleko, a sprzedawczyni przez pomyłkę wzięła go za chuligana, który dzień wcześniej urządził tu pijacką awanturę. I ile nie usprawiedliwiał się biedny Saszka Jermołajew, ile nie tłumaczył ludziom dookoła, że w niczym nie jest winien – wszystko było na próżno. Na oczach córki zhańbiono go, wyzwano najgorszymi słowami nie wiadomo za co. Opowiadanie kończy się strasznym obrazem: Saszka biegnie do domu po młotek, żeby rozbić głowę jednemu ze swoich krzywdzicieli (obrazicieli). I tylko szczęśliwy przypadek przeszkadza mu dokonać zabójstwa.

To, oczywiście, tylko utwór fabularny. Ale i w nim Szukszin potrafił zdumiewająco dokładnie pokazać dziwną właściwość ludzkiej duszy – ostro i bardzo boleśnie reagować na niesprawiedliwe oskarżenia. Tak naprawdę, jakaż to bieda, jeśli mówią o tobie podłości, z którymi ty nie masz nic wspólnego! Przecież sumienie twoje jest czyste i, wydawałoby się, wypada tobie tylko roześmiać się i pożałować ludzi, którzy tak głęboko mylą się odnośnie ciebie. Ale niestety… Wystarczy że ktoś źle wyrazi się o nas – i od razu w duszy wzbija się fala wrogości do tego człowieka. A już jeśli krzywdziciel (obraziciel) będzie upierać się w swoich niedorzecznych oskarżeniach, ta nieprzyjaźń może przerodzić się w prawdziwą nienawiść, zakrywającą oczy, odrzucającą zdrowy rozsądek i żądającą tylko jednego – odpłacić krzywdzicielowi za wszelką cenę. W takim stanie istotnie niedługo jest schwycić za młotek…

Cóż to za straszna siła, która może popchnąć uczciwego i porządnego, godnego szacunku człowieka do popełnienia przestępstwa tylko dlatego, że ktoś nagadał mu różnych bzdur?

W języku chrześcijańskiego ascetyzmu taka siła nazywa się namiętnością (pasją), ale, oczywiście, nie w tym sensie, jaki wkładają w to słowo autorzy lirycznych wierszy i powieści romantycznych. W chrześcijańskim rozumieniu namiętność – to pewna cecha ludzkiej natury, która na początku była dobra i pożyteczna, ale później okazała się wypaczona przez grzech nie do poznania i przemieniła się w niebezpieczną chorobę. W literaturze ojców świętych mówi się o ośmiu głównych grzesznych namiętnościach, w tej czy innej mierze właściwych każdemu człowiekowi: 1 – łakomstwo (lubieżność, dosł. dogadzanie ciału), 2 – rozpusta (rozwiązłość), 3 – miłość do pieniędzy (chciwość), 4 – gniew, 5 – smutek (żal), 6 – rozpacz, beznadziejny smutek), 7 – umiłowanie sławy (samochwalstwo, próżność), 8 – pycha (hardość, wyniosłość). Wszystkie te namiętności-choroby do czasu ukrywają się w nas, pozostając niezauważalne, chociaż tak naprawdę mogą potajemnie wyznaczać cały porządek naszego życia. Ale wystarczy, że otaczający choćby ciut-ciut dotkną tych ran (krost), jak one natychmiast dają o sobie znać w najbardziej bezpośredni sposób.

Właściwie, właśnie to zdarzyło się z bohaterem szuszkinowskiego opowiadania. Przecież Saszka Jermołajew tak naprawdę był całkowicie niewinny w tych skandalach, które przypisała mu sprzedawczyni. Ale niesprawiedliwe oskarżenie boleśnie uderzyło po jego próżności i dumie, a te, swoją drogą, wzbudziły gniew. W efekcie sympatyczny i dobry człowiek ciut-ciut nie został zabójcą.

Nierozgarnięta sprzedawczyni i obojętni klienci, podtrzymujący jej zarzuty wobec niewinnego, niewątpliwie nie mieli racji. I obrażać ludzi, oczywiście, że nie można, o tym nawet mówić nie trzeba. Ale oto przyjmować naniesioną obrazę (krzywdę) można jednak również bardzo różnie.

Można schwycić za młotek. A można zajrzeć w swoje serce i przerazić się tymi mętami, jakie w nim wzbiła niesprawiedliwa krzywda. Właśnie w takiej sytuacji najłatwiej jest zobaczyć swój duchowo bolesny (chorobliwy) stan, zrozumieć, jak głęboko namiętność zapuściła w tobie swoje korzenie. I wtedy krzywdziciele stają się nawet jeśli i mimowolnymi, ale jednak mimo wszystko – dobroczyńcami, którzy odkrywają człowiekowi jego duchowe niemoce swoimi nieostrożnymi czy nawet złośliwymi słowami i uczynkami.

Oto co mówił o tym święty sprawiedliwy Ioann Kronsztadzki: „…nie rozdrażniaj się kpinami i nie żyw (nie pobudzaj) nienawiści do nienawidzących i oczerniających, a pokochaj ich, jak twoich lekarzy, których posłał tobie Bóg po to, aby oświecić ciebie i nauczyć pokory, i pomódl się za nich do Boga… Mów: oni nie mnie obmawiają, a moją namiętność, nie mnie biją, a oto tę żmijkę, która gnieździ się w moim sercu i zadaje mi w nim ból podczas obmawiania. Pocieszam się myślą, że, być może, dobrzy ludzie wytrzepią ją stamtąd swoimi kpinami i wtedy nie będzie ono boleć”.

Od węgielka do pożaru

Bardzo często ludzie obrażają się na, wydawałoby się, zupełnie nieszkodliwe rzeczy. Wystarczy nieraz nie to że słowa – jednego tylko spojrzenia, gestu czy intonacji, żeby człowiek zobaczył w nich cos obraźliwego (krzywdzącego) dla siebie. Dziwna sprawa: przecież nikt nawet nie myślał nikogo krzywdzić, a uraz znów już jest, skrobie serce pazurzystą łapą i nie daje żyć w spokoju.

Paradoks tu zawiera się w tym, że wszelka nieprzebaczona krzywda zawsze jest „utworem” samego pokrzywdzonego (obrażonego) człowieka i wcale nie zależy od czyichkolwiek zewnętrznych wysiłków czy od ich braku. Na to wprost ukazuje nawet gramatyczna konstrukcja słowa „obraził się”. Przecież w danym przypadku „się” – to nic innego, jak słowiańska wokalizacja zaimka „siebie”. W taki sposób, obraził się oznacza – obraził siebie, to jest dał wolę myślom rozpalającym w duszy słodką mieszankę z świadomości własnego poniżenia i uczucia moralnej wyższości nad sprawcą krzywdy (obrazy). I chociaż ludzie nie lubią przyznawać się do takich spraw nawet sami dla siebie, ale każdemu jeszcze z dzieciństwa wiadomo, jak przyjemnie czasem bywa poczuć się (siebie) obrażonym (skrzywdzonym). Jest w tym jakaś niezdrowa rozkosz, uzależniwszy się od niej zaczynasz szukać (dopatrywać się) krzywdy nawet tam, gdzie i wzmianki o niej nie było.

F. M. Dostojewski w „Braciach Karamazowych” pisze: „Przecież obrazić się czasem jest bardzo przyjemnie, czyż nie tak? I przecież wie człowiek, że nikt nie skrzywdził go, a że on sam sobie krzywd nafantazjował i nakłamał dla piękna, sam wyolbrzymił, żeby obraz stworzyć, do słowa się przyczepił i z groszka górę stworzył – sam to wie, a mimo wszystko najpierwszy się obraża, obraża się do przyjemności, do odczucia największego zadowolenia, a tym samym dochodzi i do wrogości prawdziwej…”

W tej znanej wszystkim chorobliwej „przyjemności” krzywdy można znaleźć odpowiedź na pytanie: dlaczego w chrześcijaństwie nieprzebaczona krzywda traktowana jest jako ciężki grzech. Jeśli mówić całkiem krótko, słowem grzech Cerkiew nazywa to, co przeciwne jest planom Bożym o człowieku. Inaczej mówiąc, grzechem jest to wszystko, co przeciwne jest naszej naturze, niszczy nas, szkodzi zdrowiu naszej duszy lub ciała, ale przy tym obiecuje (daje) pewną krótkotrwałą przyjemność i dlatego wydaje się pożądane i przyjemne. Samobójcza zasada wciągania człowieka do grzesznych „radości” dość dokładnie wyrażona jest w słynnym powiedzeniu Puszkina:

…Wszystko, co, śmiercią grozi, dla śmiertelnego serca ukrywa niewyjaśnione rozkosze…

Jeszcze bardziej kategorycznie określił niszczącą słodycz grzechu prepodobny Izaak Syryjczyk, mówiący, że grzesznik podobny jest do psa, który liże piłę i upija się smakiem własnej krwi.

Nietrudno zauważyć, jak bardzo ten tragiczny obraz przypomina upajanie się własną krzywdą (obrazą) opisane przez Dostojewskiego. I nawet, jeśli krzywda okaże się nie zmyślona, a najbardziej prawdziwa, to wcale nic nie zmienia.

Węgielek krzywdy można starannie rozdmuchiwać w swoim sercu rozmyślaniami o niesprawiedliwości tego co się wydarzyło, niekończącymi się myślowymi dialogami z krzywdzicielem, świadomością własnej prawości i na inne sposoby, których u skrzywdzonego (obrażonego) człowieka zawsze znajdzie się wielkie mnóstwo. A w efekcie wszystkich tych „duchowych ćwiczeń” krzywda z maleńkiego węgielka stopniowo przemienia się w buszujący płomień, który może szaleć w duszy długie miesiące, a nawet lata. I jeśli z powodu cudzego krzywdzącego słowa czy postępku człowiek rozpalił taki pożar we własnej duszy, to całkiem słusznie będzie powiedzieć o nim, że on – obraził się. To znaczy – obraził (skrzywdził) sam siebie.

Prawo do obrazy

Kilka dziesięcioleci wstecz w radzieckiej kulturze pojawił się pozytywny obraz obraźliwego bohatera (prawda, obraźliwość jego dla ładnego brzmienia była wtedy wstydliwie przemianowana na wrażliwość). Ten typ koczował w rozlicznych utworach, cicho obrażając się na niesprawiedliwości i prześladowania, które ulewą sypały się na niego ze szczodrej ręki autora. Tak pisarze i filmowcy wyrażali swój protest przeciwko ludzkiej znieczulicy, próbując zwrócić uwagę odbiorców na cierpienie i samotność człowieka w bezdusznym społeczeństwie ludzi-trybikow*. Cel był, niewątpliwie, szlachetny, i obraz wrażliwego bohatera działał jak najlepiej. Ale, niestety, każdy kij – ma dwa końce. Odwrotną stroną tej artystycznej metody stała się romantyzacja samego obrażania się. Przecież jeśli ten, kto obraża (krzywdzi) – jest zły, znaczy, ten, kto obraża się – jest dobry. Więc: obrażać – źle, a obrażać się – dobrze.

Rezultat takiego przenoszenia moralnej oceny samego bohatera na jego duchowy stan trudno nazwać pozytywnym: na tychże wspaniałych przejmujących i dobrych opowiadaniach Wasilija Szukszina wyrosło całe pokolenie bardzo wrażliwych, a w rzeczywistości – po prostu obrażalskich ludzi. Prawo na obrażanie się oni uważali za całkiem normalną cechę człowieka o delikatnej duszy, dlatego nadzwyczaj ostro reagowano na najmniejsze przejawy cudzego chamstwa i duchowej oschłości. Taką moralną pozycję bardzo przekonywująco wyraził w swoim lirycznym wierszu Edward Asadow:

Jak łatwo jest skrzywdzić człowieka:
Wziął i rzucił słowo, od pieprzu ostrzejsze …
A potem czasem nie wystarcza wieku,
Żeby odzyskać utracone serce.

Na pierwszy rzut oka wszystko jest tu prawidłowe i zrozumiałe. Obrażać człowieka nie można w żadnym wypadku, i przy rozmowie trzeba uważać na swoje słowa – wszystko tak. Ale ten krótki wiersz porusza jeszcze jeden ważny temat, wyrażony jakby na drugim planie i dlatego mało zauważalny. Obrażony bohater (pozostający, jak się mówi, poza planem) okazuje się tak zraniony, że z powodu jednego złego słowa gotów jest na zawsze zamknąć swoje serce dla człowieka (przy czym – dla człowieka bliskiego, ponieważ stracić można tylko to, co było twoje). Od takiej kategoryczności bohatera, od jego nietolerancji do cudzych słabości i niedociągnięć robi się trwożnie, przede wszystkim z powodu jego samego. Przecież z podobną „delikatnością” natury w końcu można całkiem zostać w hardej samotności, obraziwszy się na cały świat. A taki stan o ileż straszniejszy i zgubniejszy, niż najgorsze słowa i znieważenia. Obrażony człowiek żywcem grzebie siebie w skorupie własnych pretensji do otaczających, i uwolnić go z tak strasznego więzienie nie może nawet Bóg. Dlatego że rozbić tę skorupę można jedynie od wewnątrz, szczerze wybaczywszy swoim krzywdzicielom (obrazicielom). I jeśli nawet krzywdziciele kompletnie nie potrzebują naszego przebaczenia, za to bardzo go potrzebujemy my sami.

Swiaszczennomuczenik Arsienij (Żadanowskij), zabity przez bolszewików w 1937 roku, pisał: „Cnota wszechwybaczenia jeszcze dlatego jest atrakcyjna, że ona natychmiast przynosi za siebie nagrodę sercu. Na pierwszy rzut oka wyda ci się, że przebaczenie poniży, zhańbi ciebie i wywyższy twego nieprzyjaciela. Ale nie tak jest naprawdę. Ty nie pogodziłeś się i, jak się wydaje, wysoko się postawiłeś – a patrz, w serce swoje włożyłeś przygniatający, ciężki kamień, dałeś pokarm dla cierpień duszy. I odwrotnie: przebaczyłeś i jakbyś poniżył siebie, ale za to ulżyłeś swemu sercu, wniosłeś w nie radość i pocieszenie”.

*Trybik (ros. „wintik”) o nieposiadających własnej inicjatywy wykonawcach w jakiejś sprawie; słowo-symbol pogardy, nastawienia konsumpcyjnego (wykorzystujące) tych, którzy są u władzy, wobec „ludu”

Dwa świadectwa

Może się wydawać, że przebaczenie dla chrześcijan – sprawa łatwa, skoro już oni tak dobrze wiedzą, w czym jego sens. Jednak to wcale nie tak. Wybaczenie krzywd – to zawsze wielki wysiłek, w którym przez swój ból i poniżenie trzeba zobaczyć w krzywdzicielu takiego samego człowieka, jak ty sam, a przez jego złość i okrucieństwo dostrzec te same choroby duchowe, które działają również w tobie. Uczynić to jest bardzo niełatwo, zwłaszcza w tych przypadkach, kiedy krzywda już zapuściła w duszy głębokie korzenie, i nawet świadomy wysiłek woli nie zawsze pomaga w walce z tą plagą.

Zdarza się, na przykład, że człowiek przebaczył swemu sprawcy obrazy, ale kiedy ten znów nanosi obrazę, to we wzburzonej duszy ostro odżywa i dawne zło. Bywa tak, że i obraza jest zapomniana i sprawcy obrazy przebaczono, ale jeśli przydarza się mu bieda, doznajemy jakiejś skrytej okrutnej satysfakcji. A jeśli pokonaliśmy i ten etap, to mimo wszystko czasem nie możemy powstrzymać zdumienia i rozczarowania, kiedy dowiemy się o pomyślności tego, kto nas kiedyś obraził (skrzywdził). Formalnie przebaczając uczynioną krzywdę, w głębi duszy nadal uważamy go za swego dłużnika i podświadomie mamy nadzieję na to, że Bóg mu odpłaci według zasług. Ale wcale nie tej nadziei na nadchodzącą odpłatę oczekuje od nas Bóg.

Metropolita Surożski Antonij po wojnie pracował jako lekarz i miał dużo kontaktów z byłymi ofiarami faszystowskich obozów koncentracyjnych. To byli ludzie, których kilka lat z rzędu każdego dnia krzywdzono tak strasznie, że o tym nie można nawet pomyśleć bez dygotania. Ale co oni wynieśli z tego wieloletniego doświadczania krzywd i poniżeń, jak odnosili się do swoich krzywdzicieli? Władyka Antonij przytacza w swojej książce dwa unikalne dokumenty – modlitwę napisaną na kawałku papieru do pakowania przez straconego więźnia obozu śmierci Dachau, i opowiadanie swego starego znajomego, który sam spędził za drutem kolczastym cztery lata. Prawdopodobnie, można w nieskończoność teoretyzować o chrześcijańskim wszechwybaczeniu, zgadzać się z nim, albo je kwestionować… Ale przed tym jednomyślnym świadectwem dwóch ludzi, którzy znieśli niewyobrażalne cierpienia, chce się po prostu schylić głowę i pietystycznie (z szacunkiem) zamilknąć:

„Pokój wszystkim ludziom złej woli! Niech się skończy wszelka zemsta, wszelkie wezwanie do odwetu. Przestępstwa przepełniły czaszę (kielich), ludzki rozum nie może ich więcej pomieścić. Niezliczone są tłumy męczenników.

Dlatego nie składaj ich cierpień na wagę Twojej sprawiedliwości, Panie, nie zwracaj ich przeciwko oprawcom groźnym oskarżeniem, żeby ściągnąć z nich straszną odpłatę. Oddaj im inaczej! Połóż na wagę, ku obronie katów, donosicieli, zdrajców i wszystkich ludzi złej woli – męstwo, duchową siłę męczonych, ich pokorę, ich wysoką szlachetność, ich ciągłą wewnętrzną walkę i niezwyciężoną nadzieję, uśmiech, osuszający łzy, ich miłość, ich rozdarte, rozbite serca, pozostające nieugiętymi i wiernymi przed obliczem samej śmierci, nawet w chwili skrajnej słabości. Połóż to wszystko, Panie, przed Twymi oczyma ku wybaczeniu grzechów, jako wykup, w imię triumfu sprawiedliwości (pobożności), weź pod uwagę dobro, a nie zło! I niech my pozostaniemy w pamięci naszych wrogów nie jak ich ofiary, nie jak straszliwy koszmar, nie jak nieodstępnie prześladujące ich koszmary, ale jak pomocnicy w ich walce o wykorzenienie szaleństwa ich zbrodniczych namiętności…”

Drugi przykład – człowieka, którego bardzo blisko znałem. On był znacznie ode mnie starszy, uczestnik pierwszej wojny światowej, gdzie stracił rękę; on razem z matką Marią Skobcową ratował ludzi podczas niemieckiej okupacji – Fiodor Timofiejewicz Pjanow. Niemcy wzięli go do obozu, był tam cztery lata, przeżył. Kiedy wrócił, spotkałem go przypadkowo na ulicy, mówię: – Fiodor Timofiejewicz, co przynieśliście do domu z obozu, z czym wróciliście? – Wróciłem z przerażeniem i niepokojem w duszy. – Wy co, straciliście wiarę? – Nie, - mówi, - ale dopóki w obozie byłem ofiarą okrucieństwa, dopóki stałem przed niebezpieczeństwem nie tylko śmierci, ale tortur, każdej minuty mogłem mówić: Panie, wybacz im, oni nie wiedzą co czynią! I wiedziałem, że Bóg powinien usłyszeć moją modlitwę, dlatego że miałem prawo prosić. Teraz jestem wolny; nasi oprawcy, być może, nie zrozumieli i nie pokajali się; ale kiedy mówię teraz: Panie, wybacz, oni nie wiedzą, co czynią – a jeśli Bóg mi odpowie: a czym ty udowodnisz szczerość swego przebaczenia? Ty nie cierpisz, teraz łatwo tobie mówić…

I oto też bohater przebaczenia.

I jestem głęboko przekonany, że w ostatecznym podsumowaniu, kiedy wszyscy staniemy na sąd Boży, nie będzie takiej ofiary, która nie stanie w obronie swego dręczyciela, dlatego że wcześniej, niż nastanie czas ostatecznego Strasznego Sądu nad ludzkością, każdy, umarłszy, zdąży spojrzeć na siebie jakby w zwierciadle Boskości, zobaczyć siebie według relacji do Chrystusa, zobaczyć, czym on był powołany być i nie był, i już nie będzie mógł osądzić nikogo” (z książki metropolity Antonija Surożskiego „Człowiek przed Bogiem”).

Pomyłka Salieri

Dlaczego ludzie zazdroszczą jeden drugiemu? Na pierwszy rzut oka, to proste pytanie sugeruje takąż prostą i oczywistą odpowiedź: w naszym świecie jedni ludzie całkiem pozbawieni są tych życiowych dóbr, które inni posiadają w pełni a nawet w nadmiarze. Problem polega więc na tym, że niesprawiedliwie jest urządzony sam świat, a zawiść jest jedynie reakcją pominiętej części ludzkości na tę fundamentalną niesprawiedliwość. Dlatego to właśnie biedni zazdroszczą bogatym, nieładni – ładnym, niezdolni – utalentowanym, chorzy – zdrowym…

Wydawałoby się, że odpowiedź na pytanie o naturę zawiści jest w pełni logiczna, jednak w realnym życiu takie wyjaśnienie czemuś nie pasuje. Przecież zazdrościć można nie tylko bogactwa i piękna, ale w ogóle wszystkiego. Człowiek średnio dostatni zazdrości odnoszącemu sukcesy biznesmenowi, patrząc na jego szykowną willę i drogie samochody. Ale tenże sam biznesmen, którego czas zaplanowany jest dosłownie co do minuty, a ilość spraw i trosk znacznie przewyższa jego naturalne możliwości, z zawiścią patrzy na szeregowego pracownika swojej firmy, który po dniu pracy spokojnie idzie do domu i natychmiast zapomina o wszystkich sprawach służbowych. Bezdzietny zazdrości tym, u kogo są dzieci, a wielodzietny pozazdrości czasem temu, kto żyje wyłącznie dla siebie. Staruszek zazdrości młodości podrostkom, grającym w piłkę pod jego oknami, a chłopaki zazdroszczą dorosłym i marzą aby szybciej dorosnąć. Czasem zawiść ukierunkowana jest na obiekty całkiem dziwne. Tak w znanej powojennej czastuszce z gorzką ironią wyśmiewana była absurdalna zdolność człowieka zazdrościć nawet cudzej biedy:

Dobrze temu się żyje u kogo jedna noga,
Jemu renta jest dawana i nie trzeba buta.

Pojawia się jakiś dziwny obraz: każdy człowiek ma w czymś niedostatek i jednocześnie jest posiadaczem pewnych dóbr, wywołujących zawiść u otaczających. Ale dlaczegóż ludzie nigdy nie są całkowicie zaspokojeni tym, co posiadają? Dlaczego, według trafnego ludowego powiedzenia, każdy kawałek w cudzych rękach zawsze wydaje się grubszy i smaczniejszy?

Znany bohater Bułhakowa, Poligraf Poligrafycz Szarikow myślał, że dla osiągnięcia powszechnego zadowolenia ludzie muszą „wszystko wziąć i podzielić”. Niestety, ta prosta recepta od mówiącego psa ani razu nie sprawdziła się w ludzkiej historii. Chodzi o to, że podzielić można tylko dobra materialne. Ale oto jak rozdzielić na wszystkich po równo talent mądrość, piękno i zdrowie? Wszak nawet najbardziej sprawiedliwy system społeczny nie może znieść podziału ludzi na utalentowanych i niekompetentnych, mądrych i nierozgarniętych. I jeśli rozważać konsekwentnie, to nieuchronnie trzeba będzie przyznać, że przyczyny zawiści wychodzą poza ramy problematyki społecznej, a uczucie żalu z powodu nierównomiernego podziału dóbr między ludźmi jest w zasadzie zawsze ukierunkowane do Tego, Kogo Cerkiew nazywa Dawcą wszystkich dóbr. To znaczy – do Boga. Przecież nie przypadkowo najsławniejszy literacki zawistnik Salieri, okropnie cierpiący z powodu nieporównywalności swego skromnego talentu z muzycznym talentem Mozarta – adresuje swoje pretensje wcale nie do królewskiego dworu nie do muzycznych krytyków, a wprost do Nieba:

Wszyscy mówią: nie ma prawdy na ziemi,
Ale prawdy nie ma – wyżej…
…O Niebo!
Gdzież jest prawość, kiedy święty dar,
Kiedy nieśmiertelny geniusz – nie w nagrodę
Miłości płonącej, samowyrzeczenia,
Trudów, zapału, modlitw posłany –
A rozpromienia głowę szaleńca,
Hulaki próżnego?

I jeśli korzenie zawiści sięgają dziedziny relacji człowieka i Boga, mądrze byłoby wyjaśnić, co też mówi o tej właściwości ludzkiej duszy chrześcijańska religia.

Jedyne kryterium

W finale filmu Nikity Michałkowa „Swój wśród obcych, obcy wśród swoich” schwytany przez czekistę Sziłowa rotmistrz Lemkie, który nie potrafił uciec z ukradzionym złotem za granicę, rozpaczliwie krzyczy, patrząc w niebo: „Panie! No dlaczegoż Ty pomagasz temu kretynowi, a nie dla mnie?”. Pozostawiwszy z boku akcję filmu i historyczną wiarygodność tej sytuacji, trzeba przyznać, że samo pytanie postawione przez rotmistrza jest maksymalnie konkretne i skierowane pod właściwy adres.

„Panie, dlaczego nie dla mnie, a jemu?” – każdy uważny człowiek, który chociaż raz przyłapał siebie na zawiści, wie, że to uczucie sprowadza się w ostatecznym rozrachunku właśnie do takiego zdumienia i żalu do Boga. Już nie tak ważne jest, co konkretnie dostało się „nie mnie, a jemu” – stopień naukowy czy nowy samochód, zdolność do wierszowania czy rachunek bankowy. Przecież każdy z nas rozumie, że są w życiu takie rzeczy, których my nie moglibyśmy osiągnąć nawet najbardziej rozpaczliwymi wysiłkami, i daleko nie wszystko w naszym losie zależy od pracowitości i gorliwości. Na przykład, chłopczyk, który urodził się w rodzinie odnoszącego sukcesy biznesmena czy polityka, już według samego faktu narodzin w tej właśnie rodzinie ma szereg kolosalnych przewag nad synem frezera z fabryki imienia Lichaczewa. A człowiekowi z wrodzonym absolutnym słuchem opanowanie sztuki muzycznej przychodzi znacznie łatwiej, niż biedakowi, któremu, jak się mówi, w dzieciństwie słoń na ucho nadepnął. Więc dlaczego jedni już od kołyski mają to, czego inni nie są w stanie zdobyć nawet ciężkim wieloletnim wysiłkiem?

Jeśli nie sprowadzać naszego losu do szalonej gry ślepego przypadku, to pozostaje tylko jedno rozumne objaśnienie podobnej nierówności: żywot każdego człowieka składa się nie tylko z jego własnych wysiłków, ale i z Bożego zamiaru o nim, z tych zalet, warunków i okoliczności życia, którym Pan Bóg go obdzielił. Z wyglądu te warunki mogą rażąco różnić się między sobą, ale chrześcijaństwo twierdzi, że Bóg jednakowo kocha każdego z nas i każdemu człowiekowi w każdej chwili jego życia daje On właśnie te możliwości i warunki, które są najkorzystniejsze dla niego w sensie duchowym. Przecież ani pieniądze, ani pozycja w społeczeństwie, ani zdolności twórcze – w ogóle żadne zewnętrzne i wewnętrzne cechy życia człowieka nie są rozpatrywane w chrześcijaństwie jako dobro absolutne. Główne pytanie Ewangelii ma całkiem inny sens i kierunek: co mam robić, żeby odziedziczyć życie wieczne? (Łk. 18:18). Dokąd prowadzą człowieka talent i bogactwo, ubóstwo i choroba – do życia wiecznego czy wiecznej śmierci? Oto jedyne absolutne kryterium, według którego z pozycji Ewangelii można sądzić o wartości wszystkiego, co mamy tu, na ziemi. Jedynie w perspektywie wieczności wszystkie ziemskie warunki naszego bytowania nabywają to czy inne znaczenie.

Na przykład, człowiek utalentowany może dojść do wiary i wysławiać Boga swoją sztuką, a może też zgubić swoją duszę, rozwinąwszy w sobie potworną zarozumiałość i dumę.

Ale i człowiek bez wyraźnych talentów twórczych też może osiągnąć pełnię bytu i samorealizacji, a może również doprowadzić siebie do skrajnych stopni zawiści wobec ludzi bardziej utalentowanych i nawet, podobnie do puszkinowego Salieri, popełnić przestępstwo.

Obecność artystycznych, literackich, muzycznych talentów albo ich brak są jedynie warunkami, w których każdy człowiek może realizować swój najważniejszy talent – zdolność dziedziczenia Nieba.

Z punktu widzenia wieczności los każdego człowieka wcale nie zależy od warunków jego życia, a jedynie od tego, jak on realizuje się w tych warunkach, określonych mu przez Boga. Przecież Pan zna duchowy ustrój każdego z nas i według Swojej miłości zapewnia każdemu człowiekowi warunki ziemskiego życia, najbardziej sprzyjające dla osiągnięcia życia wiecznego. Dlatego oburzone pytanie zawistnego serca: „Panie, dlaczego nie dla mnie, a jemu?” – zawsze zakłada wątpliwość właśnie wobec tej Bożej miłości, wobec dobroci i pożyteczności Jego ustaleń.

Swiatitiel Bazyli Wielki wprost nazywa zawiść wrogością wobec tego, co dane nam jest od Boga, sprzeciwianiem się Bogu. W tak ostrym sformułowaniu nie ma nic dziwnego, jeśli przypomnieć sobie, że, według słów Pisma Świętego, właśnie przez tę namiętność w świat weszła śmierć, a najpierwszym zawistnikiem (zazdrośnikiem) był… diabeł: Bóg stworzył człowieka dla nieśmiertelności i uczynił go obrazem wiecznego bytu Swego; ale przez zawiść diabła w świat weszła śmierć (Mdr 2:23-34).

Dwie modlitwy

W pieśni Bułata Okudżawy „Modlitwa Fransua Waijona” dźwięczy naiwne życzenie autora:

Póki Ziemia jeszcze się kręci, póki jeszcze jasne światło,
Panie, dajże ty każdemu, czego mu tylko brak.

Ta prośba do Boga wyraża określoną ideę, wprost odnoszącą się do tematu zawiści. Rzeczywiście, dlaczego by Bóg miał nie dać każdemu wszystkiego i dowoli?

Przecież tu oczekiwany jest już nie prymitywny wyrównawczy „socjalizm” Szarikowa, kiedy po to, żeby dać coś jednemu człowiekowi, to „coś” najpierw trzeba koniecznie zabrać od innego. Tu rozumowanie znacznie wytworniejsze i zręczniejsze: wierzymy w to, że Bóg wszechmocny, więc znaczy, On nie ma potrzeby rozdzielać już istniejącego dobra i w pełni może zaspokoić wszystkie możliwe potrzeby każdego człowieka bez najmniejszego uszczerbku dla pozostałych ludzi. Więc, jeśli Bóg to uczyni, to zawiść natychmiast przestanie istnieć jako zjawisko, ponieważ w duszach obdarzonych ludzi nie pozostanie dla niej po prostu podstaw. Więc dlaczegoż Wszechmocny Bóg do tej pory nie dał każdemu tego, czego ten nie ma?

Odpowiedź na „Modlitwę Fransua Waijona” nietrudno znaleźć w Liście apostoła Jakuba: Pożądacie – i nie macie; zabijacie i zazdrościcie – a nie możecie osiągnąć; walczycie i spory prowadzicie – i nie macie, bo nie prosicie. Prosicie, i nie otrzymujecie, dlatego że prosicie nie dla dobrego, a żeby wykorzystać dla zaspokojenia waszych żądz (namiętności) (Jk 4:2-3).

Bóg rzeczywiście jest wszechmocny, rzeczywiście kocha ludzi i, oczywiście że, zawsze gotów jest dać każdemu z nas wszelkie dobra. Ale oto, czy gotowi jesteśmy je przyjąć – wielkie i bardzo nieproste pytanie. Bo naprawdę, co by było, na przykład, jeśli by Bóg według prośby poety jednak dał wszystkim, rwącym się do władzy, „narządzić się władzę”? I jaką straszną ceną musieli by płacić za tę ich „miłość do słodkiego” pozostali ludzie, którzy znaleźli by się pod władzą tych, kto przyjmuje władzę jako źródło własnej przyjemności? I tu akurat trzeba prosić Boga o coś odwrotnego – błagać Go, żeby kochający władzę, rwący się do władzy, nigdy nie otrzymali do niej dostępu. To samo można też powiedzieć o bogactwie, i o sławie, i jeszcze o wielu i wielu dobrach, które zamiast radości mogą przynieść dążącym do nich ludziom największe nieszczęścia.

W swoim obecnym odstępstwie od Boga człowiek może pragnąć nawet tego, co wprost grozi mu zagładą. Według logiki wiersza Bułata Okudżawy, Bóg powinien by dodać do władzy dla miłujących władzę również wszystkim przepitym alkoholikom talony na bezpłatne wino, narkomanom – gwarantowaną codzienną dawkę heroiny, a cierpiącym na nadciśnienie i zapalenie pęcherzyka żółciowego miłośnikom tłustego mięsa – górę smażonych kurzych udek na śniadanie, obiad i kolację. Oczywiście, to są najjaskrawsze przykłady samobójczych pragnień człowieka otrzymać „to, czego mu brakuje”. Ale dzięki nim można zrozumieć i ogólną zasadę: jeśli Bóg nie daje człowiekowi tego, do czego on dąży, znaczy, Bóg ma ku temu wystarczające racje. Ponieważ On, w odróżnieniu od nas, całkiem dokładnie wie – komu, kiedy i co może okazać się pożytecznym albo szkodliwym.

Po niektórych operacjach na wewnętrznych narządach człowiek nie może jakiś czas pić. W tym czasie choremu wprowadza się dożylnie roztwór fizjologiczny, gaszący pragnienie. A jednak on bardzo zazdrości tym, którym dostępna jest podstawowa możliwość: dowoli napić się zwykłej wody. Pomóc w walce z tą zazdrością może mu tylko jasne zrozumienie surowej prawdy: pić w jego stanie w żadnym przypadku nie można, inaczej on po prostu umrze.

Prosić Boga o to, czego nie masz, czasem bywa tak samo niemądre, jak i żądać u lekarza wody dla takiego chorego po operacji. Dlatego w modlitwie swiatitiela (biskupa) Moskiewskiego Filareta dźwięczy całkiem inna prośba do Boga: „Boże, nie wiem, czego mam prosić u Ciebie! Ty Jedyny wiesz, co jest mi potrzebne. Ty kochasz mnie bardziej, niż ja umiem kochać Ciebie. Ojcze, daj słudze Twemu, czego ja sam prosić nie umiem. Nie śmiem prosić ani krzyża, ani pocieszenia, tylko stoję przed Tobą. Serce moje jest otwarte dla Ciebie; Ty widzisz potrzeby, których ja nie znam. Zobacz i uczyń według miłosierdzia Twego. Poraź i uzdrów, obal i podnieś mnie. Oddaję cześć i milczę przed Twoją świętą wolą i niepojętymi dla mnie Twoimi losami. Składam siebie w ofierze Tobie, oddaję się Tobie. Nie mam innego pragnienia, oprócz pragnienia spełnienia woli Twojej; naucz mnie modlić się. Sam módl się we mnie! Amiń”.

Kiedy pojawia się smok (potwór)

Często zawiścią nazywają bolesne pragnienie człowieka otrzymać to, co wydaje się mu pociągającym i co posiadają inni ludzie. W pewnym sensie to prawda. A jednak to jeszcze nie ta zawiść, która, według słowa Ojców, upodabnia człowieka do demonów. W teologii moralnej, takie jednostronne spojrzenie na dobrobyt innych przyjęto nazywać grzechem egoistycznych pragnień. Jak i w każdym grzechu, w nim, oczywiście, nie ma nic dobrego, a jednak nie jest to jeszcze zazdrość w swoim pełnym rozwoju, a tylko jej przedsionek. Jest znana przypowieść, której treść można sprowadzić do następującego wątku: człowiekowi było obiecane spełnienie każdego życzenia, jednak pod warunkiem, że jego sąsiad otrzyma to samo, ale dwa razy więcej, niż on. Człowiek długo myślał, a potem zażyczył… aby wybito mu jedno oko i oderwano jedną rękę.

I to właśnie jest główna cecha prawdziwej zawiści – życzenie złego tym, komu zazdrościsz.

Mechanizm pojawienia się w ludzkiej duszy tego niszczącego uczucia jest dość prosty: patrząc na mającego w czymś powodzenie człowieka, zawistnik na początku pragnie sobie takich że dóbr, potem smuci się z powodu ich braku.

A kiedy staje się mu jasne, że tych dóbr on nigdy nie zdobędzie, zaczyna marzyć wtedy o tym, żeby stracił je sam posiadacz. Oto wtedy właśnie dojrzewa w człowieku ten straszny smok – złośliwa zawiść, o której mówił biskup Ilija Miniatij:

„Zazdrość jest smutkiem z powodu pomyślności bliźniego, która, szuka nie dobrego dla siebie, a złego dla bliźniego. Zawistnik chciałby widzieć sławnego pohańbionym, bogatego – ubogim, szczęśliwego – nieszczęśliwcem. Oto cel zawiści – widzieć, jak osoba której zazdrościmy ze szczęścia wpada w ruinę”.

Takie usposobienie ludzkiego serca staje się placem startowym dla zamówionych morderstw, ukorzeniają się w nim kradzieże i uprowadzenia samochodów, umyślne podpalenia i psucie cudzego mienia. A także niezliczone mnóstwo większych i mniejszych świństw, które ludzie czynią tylko dlatego, żeby innemu człowiekowi było źle albo chociaż przestało być dobrze.

Można zaprotestować: przecież wcale niekoniecznie zazdrość wyraża się w realnym działaniu w tym rodzaju. Człowiek może po prostu zazdrościć po cichu, w duszy, i nikomu przy tym nie szkodzić.

Tak, w większości tak to i bywa. Każdy z nas komuś zazdrości, ale daleko nie każdy przy tym czyni innym podłości czy popełnia przestępstwo. Jednak i przestępcy nie od razu stali się zdolni do kradzieży i zabójstwa, oni przecież też zaczynali od zupełnie nieszkodliwych, jak im się wtedy wydawało, chłopięcych fantazji o tym, że „dobrze byłoby mieć takie adidasy, taką kurtkę albo taką komórkę, jak u tego oto gołowąsa”. W tym to właśnie tragizm sytuacji, że człowiek nie jest w stanie absolutnie dokładnie określić – za jakim dokładnie zakrętem losu zawiść z marzeń przemieni się dla niego w okrutną bestię, z którą on już nie będzie w stanie poradzić. A jeśli nawet ta bestia nie wyrwie się na zewnątrz w formie przestępstwa, to czyż lżej od tego będzie samemu zawistnikowi? Przecież, w końcu, takim strasznym uczuciem on po prostu przed czasem wpędzi siebie do grobu, ale nawet śmierć nie powstrzyma jego cierpień. Dlatego, że po śmierci zawiść będzie szarpać jego duszę z jeszcze większą siłą, ale już bez najmniejszej nadziei na jej zaspokojenie, złagodzenie…

Wyjście z labiryntu

Jak więc walczyć z zawiścią? Odpowiedź nie tak trudno znaleźć, jeśli pamiętać, że istotą każdego grzechu jest odejście od Boga. Zawiść u swojej podstawy ma bardzo dokładne i słuszne odczucie utraty związku człowieka z jego Stwórcą. Człowiek odczuwa, że utracił coś bardzo ważnego, bez czego jego życie jest puste i nieszczęśliwe. Tylko on nie wie, cóż to było.

I w poszukiwaniach utraconego, jakby w labiryncie, zaczyna miotać się między różnymi celami, z których każdy niezmiennie okazuje się fałszywym. Dlatego to żadne ziemskie skarby nie mogą zastąpić Dawcy tych wszystkich skarbów.

Uwolnić się od takiego zgubnego błędu można tylko w jeden sposób. Swiatitiel Bazyli Wielki pisze: „Możemy uniknąć zawiści, jeśli z ludzkiego nie będziemy uważać za wielkie i nadzwyczajne ani tego, co ludzie nazywają bogactwem, ani więdnącej sławy, ani cielesnego zdrowia, a będziemy dążyć do zdobycia skarbów wiecznych i prawdziwych”.

A jedynym wiecznym i prawdziwym bogactwem dla człowieka jest tylko to, czego nigdy, nikt i w żadnym wypadku nie może mu zabrać. Takim skarbem jest tylko nasze obcowanie z Bogiem, zjednoczenie ducha ludzkiego z Duchem Bożym we wzajemnej miłości, która nie ustanie nawet po naszej fizycznej śmierci.

Jeśli szukać takiego właśnie skarbu, jeśli dążyć do niego, starać się urządzać swoje życie według Ewangelii, wtedy i zazdrościć nikomu już nie będziemy. Przecież wszystkie Ewangeliczne przykazania, w istocie, kierują człowieka do jedynego celu – uczynić główną treścią jego życia miłość do Boga i innych ludzi.

Zazdrościć zaś można tylko tym, kogo nie kochasz, do kogo odczuwasz niech słabą, ale mimo wszystko nieprzyjaźń. A tam, gdzie jest miłość albo choćby dążenie do niej, dla zawiści nie ma już miejsca. Tak, matka nie może zazdrościć swemu dziecku po prostu dlatego, że je kocha, raduje się jego radościami i każdy jego sukces przyjmuje jak swoje własne zwycięstwo.

Nie sądźcie

Immanuel Kant mówił, że najbardziej na świecie zadziwia go widok gwiezdnego nieba nad nami i moralne prawo (zakon) wewnątrz nas. To prawo sumienia jest uniwersalne dla wszystkich ludzi i nie zależy od kulturalnych, narodowościowych czy religijnych różnic między ludźmi. Dążenie ku dobremu tak samo naturalne jest dla każdego z nas, jak, na przykład, zdolność myślenia, rozmawiania czy chodzenia na tylnych kończynach.

Dlatego przykazania „nie zabij”, „nie ukradnij”, „nie pożądaj żony bliźniego swego” nawet dla człowieka, który jeszcze tylko zapoznaje się z życiem Cerkwi, nie są odkryciem czegoś całkowicie nowego i nieoczekiwanego. Ale oto ewangeliczne przykazanie o nieosądzaniu bardzo często wywołuje zdumienie i cały szereg pytań.

Przecież jeśli zwykły człowiek kupuje sobie samochód zagraniczny, o wartości równej jego poborom za dwadzieścia lat nienagannej pracy, to osądzenie wywołuje wcale nie jego zamiłowanie do wysokiej jakości i wygodnego sprzętu.

Żonatego mężczyznę, który romansuje na boku, znajomi osądzają wcale nie za to, że jest wzorowym ojcem, a pijanego saksofonistę – wcale nie za jego wirtuozowskie władanie instrumentem muzycznym. Ani jeden, nawet najbardziej uprzedzony, skrupulatny i drobiazgowy krytyk nie będzie potępiać kogokolwiek za dobre i pożyteczne uczynki. Powodem do osądzenia może stać się jedynie niemoralne zachowanie, niestosowny postępek albo przestępstwo. Więc dlaczego w takim razie Cerkiew tak usilnie przywołuje chrześcijan aby nikogo nie osądzać ani uczynkiem, ani słowem, ani nawet w myślach? Przecież bardzo często bywa, że człowiek jawnie grzeszy na oczach u wszystkich, i żadne wątpliwości co do jego grzeszności nie mogą pojawić się u najbardziej naiwnego dobroczyńcy i romantyka.

W każdej tradycyjnej religii potępienie i nawet kara podobnych ludzi jest normą dla każdego wierzącego.

W dawnym Izraelu, na przykład, pobożni Żydzi powinni byli na śmierć zabić kamieniami grzesznika, przyłapanego w zdradzie małżeńskiej. A w tych muzułmańskich krajach, w których podstawą prawa karnego jest szariat, złapanemu na gorącym uczynku grzesznikowi i w naszych czasach grozi ciężka kara fizyczna, aż do kary śmierci. Z punktu widzenia zwykłej ludzkiej logiki jest zupełnie normalne: przestępstwo wymaga kary, a grzech – zapłaty (odpłaty).

Jednak Ewangeliczna zasada stosunku do grzeszników zdecydowanie sprzeciwia się podobnemu rozumowaniu. Swoim ziemskim życiem Jezus Chrystus pokazał ludziom tę normę człowieczeństwa, do której wszyscy jesteśmy powołani, i dlatego każdy czyn Chrystusa, opisany w Ewangelii, jest wzorcem postępowania dla każdego człowieka, szczerze starającego się wypełnić wolę Bożą.

Co zaś mówi Ewangelia o stosunku Chrystusa do grzeszników? Tylko jedno: On ich nie osądzał, a odnosił się do nich z miłością i litością. Chrystus nie osądził kobiety przyłapanej na cudzołóstwie (J 8:11); nie osądził mieszkańców samarytańskiej wioski, którzy odmówili mu pokarmu i schronienia (Łk 9: 51-56); i nawet Judasza, który przyszedł Go wydać na męczeńską śmierć, Pan nie wykluczył z grona Swoich przyjaciół (Mt 26: 50). Co więcej: pierwszym człowiekiem, którego Chrystus wprowadził do Raju, był bandyta i zabójca, który się pokajał, ukrzyżowany za swoje grzechy (Łk 23: 32-43).

Ewangelia wymienia tylko jedną kategorię ludzi, którzy zostali potępieni przez Chrystusa. „Wężami” i „płodami (plemieniem) żmij” Pan zwał najwyższych kapłanów, uczonych w Piśmie i faryzeuszy. To była religijna elita narodu żydowskiego, czyli właśnie ci ludzie, którzy akurat uważali się za uprawnionych do potępiania grzeszników.

Jaki jest więc powód takiego paradoksalnego podejścia do grzeszników w chrześcijaństwie i dlaczego w Prawosławiu każda forma negatywnej oceny nawet osoby, która najwyraźniej zgrzeszyła, jest uważana za najgorszy grzech? Aby odpowiedzieć na te pytania, trzeba koniecznie najpierw dowiedzieć się: jak w ogóle rozumie się grzech w Prawosławiu?

Zasada lornetki

W języku greckim grzech nazywa się słowem „amartia”, co dosłownie oznacza „obok celu”, „chybienie”. Przed upadkiem w grzech wszelkie działanie człowieka miało na celu wypełnienie dobrej woli Bożej o nim samym i o świecie wokół niego. Ale kiedy człowiek odpadł od swego Stwórcy, ten jasny i wysoki cel przed nim został zasłonięty przez mnóstwo innych – drobnych i sprzecznych. Wszystkie jego właściwości i zdolności zostały takie same, ale oto używać ich człowiek zaczął w niewłaściwy sposób. Więc, strzelec ze zmętniałym wzrokiem, po dawnemu sposobny jest naciągnąć prężną cięciwę swego łuku i wypuścić strzałę. Ale dokąd ona trafi – wielkie pytanie. Najszybciej, taki strzał na oślep okaże się „amartia»”, czyli – obok celu.

Oto jak pisze o tym prepodobny Symeon Nowy Teolog: od czasu przestępstwa Adama zepsuły się wszystkie siły ludzkiej natury (istoty), czyli rozum, pamięć, wyobraźnia, wola, odczuwanie, które wszystkie łączą się w częściach duszy… Zepsuły się, ale nie zginęły.

Dlatego człowiek może rozumować, ale nie może rozumować poprawnie; może działać, ale działać niemądrze. Z tego powodu, wszystko, co on myśli i wymyśla, co uważa i poczyna, z czym solidaryzuje się i od czego się odwraca, wszystko to jest krzywe, koślawe, błędne.

Inaczej mówiąc, grzech w prawosławiu rozumiany jest jako niepoprawnie, nie w porę i niedorzecznie (nie do celu) realizowany impuls ludzkiej natury, który sam w sobie jest w pełni zdrowy, ale będąc użyty nie zgodnie z przeznaczeniem (niewłaściwie) stał się szkodliwy i niebezpieczny dla samego człowieka.

Grzech osądzenia nie jest wyjątkiem od tej reguły. U jego podstawy leży ciągle ten sam, zadziwiający Kanta moralny zakon dążenia człowieka do dobrego. Stworzywszy człowieka bezgrzesznym, Bóg włożył w jego naturę sumienie, jako zdolność odróżniania dobra od zła, i nienawiść do grzechu, jako obronną reakcję na zderzenie ze złem. Dlatego, kiedy pierwsi ludzie zgodzili się w rajskim ogrodzie na namowy szatana i spróbowali owoców zakazanego drzewa, oni nie stali się ofiarami oszustwa czy własnej niewiedzy. Upadek w grzech był świadomym aktem naruszenia przez nich woli Bożej i głosu własnego sumienia.

Odstąpiwszy od Boga, człowiek stracił Raj, ale tę naturalną zdolność rozpoznawania zła i nienawidzenia grzechu, on zachowuje do dnia dzisiejszego.

Prawda, z jednym smutnym zastrzeżeniem: po upadku człowiek wyraźnie widzi zło, ale – tylko w innych ludziach, a nienawidzi on teraz – cudze grzechy. Taki duchowy układ rodzi właśnie stosunek do innych, który przyjęte jest nazywać w prawosławnej tradycji – grzechem osądzenia.

Niewłaściwie używana zdolność, jak potworna lornetka niewiarygodnie powiększa przed naszym duchowym wzrokiem wszystkie niedociągnięcia i złe uczynki otaczających.

Ale kiedy przez tę samą lornetkę próbujemy spojrzeć już na samych siebie, ona zaczyna tak samo niewiarygodnie pomniejszać nasze grzechy, czyniąc je w naszych oczach malutkimi i niezasługującymi na uwagę.

Jakby to nie było dziwne, takie dążenie widzieć siebie tylko dobrym i miłym też ma podstawę w czystej danej przez Boga naturze człowieka i jest niczym innym, jak – zniekształconym (wypaczonym) poczuciem świętości, która była właściwa naszej naturze przed upadkiem w grzech.

Co wiemy o sobie nawzajem?

Paradoks grzechu osądzania polega na tym, że zacząwszy osądzać niedociągnięcia i grzechy innego człowieka tak naprawdę osądzamy sami siebie, chociaż, z reguły, nawet tego nie podejrzewamy. Osądzając kogoś, ustawiamy pewien poziom moralnej oceny ludzkiego postępowania, poniżej którego i sami nie mamy prawa zejść. Powiedzmy, osądziwszy w duszy grubianina-kierownika wrzeszczącego na podwładnych kiedy trzeba i bez powodu, tym samym, i dla siebie określamy kategoryczną niedopuszczalność podobnego zachowania się. Jednak, wróciwszy z pracy do domu, możemy natychmiast wyładować nagromadzone przez dzień rozdrażnienia i zmęczenia na w niczym nie winnych członkach rodziny. I dlatego osądzenie, które w dzień adresowane było przez ans do nieopanowanego szefa, teraz pełnoprawnie powinno być zastosowane wobec nas samych. Tak objawia się niezwykłe prawo duchowego życia, które prepodobny Ioann Lestwiecznik sformułował następująco: Jeśli rzeczywiście prawdą jest, że …jakim sądem sądzicie, takim będziecie sądzeni (Mt 7:2), to oczywiście, za jakie grzechy osądzimy bliźniego, cielesne czy duchowe, w te wpadamy sami; i inaczej nie bywa.

Powód takiej surowej zależności jest prosty: w innym człowieku możemy rozpoznać i osądzić tylko te skłonności do grzechu, które już są w nas samych. My nie widzimy duszy człowieka, nie znamy jego świata wewnętrznego, dlatego bardzo często przypisujemy cudzym postępkom to znaczenie, które nam podpowiada nasze własne grzeszne doświadczenie. Tak, na przykład, zobaczywszy człowieka, wchodzącego wśród nocy do całodobowego sklepu, bandyta może przyjąć go za swego kolegę, który wybrał się obrabować ten sklepik. Pijak, patrząc na tegoż późnego klienta, zdecyduje, że ten przybiegł po kolejną porcję alkoholu. A amator przygód miłosnych pomyśli, że ten człowiek wybrał się do kochanki i chce kupić po drodze tort i kwiaty. Każdy sądzi o nim według miary swoich wyobrażeń, uwarunkowanych własnym nawykiem do tego czy innego rodzaju grzechu. A człowiek przyszedł jedynie kupić mleka dla chorej córki…

Więc co jest warte takie nasze osądzanie? Przecież wszystko co możemy wiedzieć o innym człowieku, przeważnie układa się według tego żałosnego schematu: widzieliśmy cudze uczynki jedynie z zewnątrz, ale kompletnie nie wyobrażamy sobie ich sensu i wewnętrznej motywacji. Obserwując cudze zachowanie się, naiwnie próbujemy według nich sprawiedliwie ocenić człowieka i jego postępowanie. Ale nie tak sądzi Bóg, który patrzy nie na czyny, a na serce człowieka, zna wszystkie uwarunkowania jego życia, ruchy jego duszy, i całkiem inaczej ocenia nawet to, co, poza wszelkimi wątpliwościami, jest grzechem w naszych oczach.

Bardzo dobry przykład, wyjaśniający jak to może być, przytacza w swoich pouczeniach prepodobny Abba Dorofiej, chrześcijański asceta żyjący w siódmym wieku. On opowiada, jak na niewolniczym targu były wystawione do sprzedaży dwie całkiem małe dziewczynki, i jedną z nich kupiła pobożna chrześcijanka, pragnąca wychować ją w czystości i aromacie (atmosferze) świętych przykazań Chrystusa. Drugą dziewczynkę kupiła rozpustna nierządnica, z tym, żeby nauczyć ją swego obrzydliwego rzemiosła. I oczywiście, że, pierwsza dziewczynka wyrosła czystą duszą i ciałem, kochającą Boga i przepełnioną wszelkimi cnotami. A druga… Drugą jej zła nauczycielka uczyniła narzędziem diabła, nauczywszy najbardziej wyrafinowanych i najbrudniejszych rodzajów rozpusty. I oto, Abba Dorofiej woła: „Obie były małe, obie sprzedane, same nie wiedziały dokąd idą, i jedna okazała się w rękach Bożych, a druga wpadła w ręce diabła. Czy można powiedzieć, że Bóg równo rozliczy jedną, jak i drugą? Jak to możliwe! Jeśli obie wpadną w nierząd lub inny grzech, czyż można powiedzieć, że obie poddane zostaną temu samemu osądowi, chociaż obie wpadły w ten sam grzech? Czyż to możliwe? Jedna wiedziała o Sądzie, o Carstwie Bożym, dzień i noc rozważając słowa Boże; druga zaś, nieszczęsna, nigdy nie widziała i nie słyszała nic dobrego, a zawsze, przeciwnie, wszystko nieczyste, wszystko diabelskie; jak więc możliwe, żeby obie były sądzące jednym sądem?

Tak więc, żaden człowiek nie może znać wyroków Bożych, tylko On jeden wie wszystko i może osądzać grzechy każdego, jak Jemu Jedynemu wiadomo”.

„…O, źle on uczynił”

„Nienawidź grzech, ale kochaj grzesznika” – oto zasada prawosławnego ascetyzmu, niepozwalająca identyfikować człowieka z jego złymi uczynkami. Ale nawet nienawiść do cudzego grzechu może okazać się duchowo niebezpieczna, a ten, kto dokładnie przygląda się postępowaniu innych, i sam ryzykuje przez osądzenie grzesznych postępków niezauważalnie dla siebie samego wpaść w osądzenie tego, kto ich dokonuje. W Dawnym Paterykonie (Dziełach Ojców Cerkwi) wspomina się pouczający przypadek podobnego rodzaju.

Jeden starec prowadzący święte życie, dowiedziawszy się o pewnym bracie, że ten wpadł w nierząd, powiedział: „O źle on uczynił”. Po pewnym czasie Anioł przyniósł do niego duszę grzesznika i powiedział: „Popatrz, ten, którego ty osądziłeś, zmarł; dokąd rozkażesz umieścić go – Do Carstwa, czy na męki?” Wstrząśnięty tym święty starec cały pozostały czas swego życia spędził we łzach, pokajaniu i niezmiernych trudach, modląc się, żeby Bóg wybaczył mu ten grzech.

Starec osądził nie brata, a jedynie jego grzech, ale Bóg pokazał mu karygodność nawet takiego, wydawałoby się, sprawiedliwego i uczciwego sądu.

Grzech zasługuje na nienawiść, ale każdy, pragnący swego zbawienia powinien nauczyć się nienawidzić grzechu, przede wszystkim – w sobie samym. O cudzych zaś grzechach i o prawidłowym stosunku do nich Abba Dorofiej pisał tak: „Rzeczywiście zdarza się, że brat grzeszy z powodu swej prostoty; ale ma jeden dobry uczynek, podobający się Bogu bardziej niż całe życie, – a ty osądzasz, i potępiasz go, i obciążasz swoją duszę. Jeśli zaś i zdarzyło się mu potknąć, dlaczego ty wiesz, ile on trudził się i ile przelał swojej krwi przed zgrzeszeniem? Teraz grzech jego jest przed Bogiem, jakby sprawa prawdy. Albowiem Bóg widzi trudy jego i boleści, które on, jak powiedziałem, podejmował przed zgrzeszeniem, i – ma litość nad nim, ty – osądzasz go i gubisz duszę swoją. Dlaczego ty wiesz, ile łez on przelał o tym przed Bogiem? Ty widziałeś grzech, a pokajania jego nie widziałeś”.

Syndrom Panikowskiego

Nawet bardzo brudny człowiek może czuć się czystym i schludnym, jeśli spotka biedaczyska, jeszcze bardziej brudnego i niechlujnego, niż on sam. Bieda w tym, że nasza uszkodzona przez grzech natura cały czas dąży do samoakceptacji kosztem uznania innego człowieka za bardziej niskiego, złego, grzesznego. I jeszcze jeden przesmyk dla tego chorobliwego dążenia bardzo często widzimy w słowach Nowego Testamentu o zdemaskowaniu (piętnowaniu) grzechu:

„Dochodźcie tego, co jest miłe Bogu, i nie uczestniczcie w bezowocnych uczynkach ciemności, ale je raczej karćcie. Bo o tym, co oni czynią potajemnie, wstyd nawet mówić” (Ef 5:10-12).

Wydawałoby się, oto – prosta sankcja (miara) na osądzanie cudzych grzechów, wzmocniona autorytetem Pisma Świętego. Jednak, nie trzeba się śpieszyć z wnioskami. Zanim przystąpić do piętnowania złych uczynków, wszystkim dążącym do podobnego rodzaju działalności należałoby najpierw zapoznać się z myślami duchowo doświadczonych w tej sprawie ascetów:

„Oszukani fałszywym pojęciem gorliwości, nierozsądni (nieostrożni) gorliwcy myślą, oddając się jej, naśladować ojców świętych i świętych męczenników, zapomniawszy o sobie, że oni, gorliwcy, – nie święci, a grzeszni. Jeśli święci karcili (demaskowali) grzeszących i niegodziwych, to demaskowali według nakazu Bożego, według swego obowiązku, według natchnienia Świętego Ducha, a nie według sugestii swoich namiętności i demonów. Kto zaś zdecyduje się samowolnie demaskować (potępiać) brata czy zwrócić mu uwagę, ten wyraźnie pokazuje i udowadnia, że uznał siebie za bardziej rozsądnego i cnotliwszego niż potępiany przez niego, że on działa pod wpływem zapału namiętności i pokusy demonicznych myśli”.

Swiatitiel Ihnatij (Brianczaninow)

„Prawdę mówić jest sprawą dobrą, kiedy wzywają nas do tego obowiązki albo miłość do bliźniego, ale trzeba to robić, jak najbardziej można, bez osądzania bliźniego i bez samochwalstwa i wywyższania siebie, jakoby lepiej niż inni znającego prawdę. Ale przy tym trzeba znać ludzi i sprawy, żeby zamiast prawdy nie powiedzieć przygany i zamiast pokoju i pożytku nie wywołać wrogości i szkody”.

Swiatitiel Fiłaret (Drozdow)

Nietrudno zauważyć, że dwaj najbardziej autorytatywni nauczyciele naszej Cerkwi, żyjący w drugiej połowie XIX wieku, niezależnie od siebie wypowiadają praktycznie tę samą myśl: nie należy osądzać grzeszników, jeśli nie zostałeś specjalnie powołany do tego przez Boga i nie oczyściłeś swego serca z namiętności. Ale jeśli zwrócić się do starożytnych Ojców, to zdanie w danej sprawie będzie jeszcze bardziej kategoryczne:

„Nikomu nie zwracaj uwagi z powodu jakichkolwiek jego niedociągnięć, w żadnym wypadku. …Nie czyń wyrzutów bratu swemu, choćbyś widział go naruszającym wszystkie przykazania, inaczej i sam wpadniesz w ręce wrogów swoich.”

Prepodobny Antoni Wielki

„Osłoń (obroń) grzeszącego, jeśli to tobie nie zaszkodzi: i jemu dodasz otuchy, i ciebie podtrzyma łaska Władyki twego.”

Prepodobny Izaak Syryjczyk

„Nikomu nie czyń wyrzutów, albowiem nie wiesz, co wydarzy się z tobą samym. …Wyrzeknij słowo pocieszenia duszy niedbałej, i Pan pokrzepi serce twoje.”

Prepodobny Efrem Syryjczyk

Pewnego razu bracia zapytali prepodobnego Pimena Wielkiego: „Abba, czy należy, widząc grzech brata, przemilczeć i osłonić grzech jego?” – „Należy, – odpowiedział prepodobny Pimen. – Jeśli osłonisz grzech brata, to i Bóg osłoni twój grzech”.

- „Ale co odpowiesz przed Bogiem, że, zobaczywszy grzeszącego nie zwróciłeś mu uwagi?” – znów zapytali go. On odpowiedział: „Ja powiem: Panie! Ty nakazałeś najpierw wyjąć kłodę ze swego oka, a potem wyciągać sęczek z oka brata – wypełniłem polecenie Twoje”.

I jeśli w sprawie demaskowania grzeszników nie zechcemy upodobnić się do Pimena Wielkiego, to z wielkim prawdopodobieństwem ryzykujemy upodobnienie się do Michaiła Panikowskiego, który, demaskując księgowego Bierłagę, potajemnie cieszył się z tego, że są na świecie osoby jeszcze bardziej żałosne i opłakane, niż on sam.

To, co najtrudniejsze

Kiedy chory na duszy człowiek na wystawie oblał kwasem i pociął nożem obraz Rembrandta, nikomu nie przyszło do głowy zwątpić w artystyczne zalety okaleczonego płótna. Wszyscy rozumieli, że nawet w takim, uszkodzonym stanie, obraz mimo wszystko pozostaje wybitnym dziełem wielkiego artysty. Dlatego nie wyrzucono go na śmietnik, a starannie odrestaurowano, starając się zachować ocalałe fragmenty i odtworzyć zniszczone. Taki troskliwy stosunek wobec dzieła sztuki zrozumiały jest nawet niespecjalistom i nie wymaga szczególnych komentarzy.

A przecież dokładnie tak samo i każdy człowiek jest wybitnym dziełem Bożym, chociaż i uszkodzonym przez grzech i diabła, ale mimo wszystko – wspaniałym i czystym w swoim założeniu. I nawet ten fakt, że człowiek sam kaleczy siebie własnymi grzechami, nie może służyć za podstawę dla jego potępienia. Czyż można osądzać beznogiego inwalidę za jego kalectwo, nawet jeśli dokładnie wiesz, że nogi on odmroził po przepiciu? Oczywiście, można, ale tylko w tym przypadku, jeśli sam osądzający ma odmrożone serce.

Prepodobny Ioann Lestwicznik pisał: „Jeśli byś zobaczył kogoś grzeszącego nawet podczas samego wychodzenia duszy z ciała, to i wtedy nie osądzaj go; bowiem sąd Boży nieznany jest ludziom. Niektórzy jawnie wpadali w wielkie grzechy, ale wielkie cnoty (dobre dzieła) dokonywali w tajemnicy; i ci, którzy lubili wyśmiewać ich, oszukali się, uganiając się za dymem i nie widząc słońca”.

Niestety, na świecie jest bardzo dużo zła. Dlatego uganiać się za dymem cudzych grzechów można całe życie, ale przecież wcale nie po to było ono nam dane.

W bajce francuskiego lotnika Antoine de Saint-Exupéry samotny król mówi do Małego Księcia dziwne słowa: „…osądzaj sam siebie. To jest najtrudniejsze. Siebie sądzić jest znacznie trudniej, niż innych. Jeśli potrafisz prawidłowo osądzić siebie, znaczy, naprawdę jesteś mądry”. Chrześcijaństwo wzywa ludzi właśnie do takiej mądrości – nauczyć się osądzać tylko własne grzechy, pozostawiając cudze pomyłki i niedoskonałości sprawiedliwemu i miłosiernemu sądowi Bożemu.

Po co współczesnemu człowiekowi chrześcijaństwo?

W poszukiwaniu miłości

List do redakcji: Pan mówił, że jest przykazanie – pokochaj Pana Boga i bliźniego jak samego siebie. A jeśli człowiek nie umie kochać ani bliźnich, ani siebie, po prostu nie ma takiego doświadczenia, jeśli wyrósł we wrogim środowisku, wśród nienawiści i chciwości?... nie było takiego doświadczenia (uczucia) we własnej rodzinie, gdzie wszyscy nienawidzili się nawzajem i wykorzystywali, nie było go i potem, (tak się złożyło, długo opowiadać)… Jak więc się tego nauczyć? I czy można nauczyć się kochać, jeśli nie rozumiesz, co to znaczy? Jak wypełnić to przykazanie, jeśli ten czasownik o niczym nam nie mówi…

Trzej bankruci

Jakby nie było smutno to przyznać, ale niezdolność kochania jest wspólną diagnozą dla całej ludzkości. Żeby się w tym przekonać, wcale niekoniecznie zaglądać do duszy wszystkim i każdemu. Nawet najbardziej powierzchowne spojrzenie na historię dowolnego narodu, a i na historię świata w całości, prowadzi do niepocieszającego wniosku: ludzie znacznie bardziej są skłonni krzywdzić i męczyć innych, niż – lubić (kochać). Wojny, rewolucje, krwawe bójki, morderstwa, przemoc (gwałty)… Na tym historycznym tle sama rozmowa o miłości do bliźniego może wydać się tylko jakąś wyniosłą ideą, nigdy nie urzeczywistnianą na praktyce.

Ale nie sama tylko historia daje powód do podobnego pesymizmu.

Literatura również prezentuje nam cały szereg bohaterów, których niezdolność do miłości jest ich główną artystyczną charakterystyką.

Tu i młody lekkoduch Jewgienij Oniegin, który z chłodną lekkością odrzucił szczere i czyste uczucie prowincjonalnej dziewczyny, a potem – nie wiadomo dlaczego nagle zastrzelił swego najlepszego przyjaciela. Tu i odważny Grigorij Aleksandrowicz Pieczorin, przy pomocy prostej, ale podłej intrygi porywający nieszczęśliwą czerkieską księżniczkę, która sprzykrzyła się mu po czterech miesiącach i zmuszona była swoim życiem zapłacić za romantyczne uciechy znudzonego poszukiwacza przygód.

Ale jeśli brak zdolności do miłości u tych dwóch bohaterów rosyjskiej literatury jeszcze można jakoś próbować wytłumaczyć podobieństwo ich charakterów i ogólną skłonność do nudy, to trzecia postać, którą chciałoby się wspomnieć w tym związku, całkowicie wymyka się z podobnego wyjaśnienia.

Wesoły chytrus Ostap Bender – porywczy, energiczny i całkiem nieskłonny do samoanalizy, jakież to dziwne, w stosunku do kobiet dokładnie powtarza „wyczyny” swoich literackich poprzedników, wspomnianych wyżej. Na początku, podobnie do Pieczorina (który rozkochał w sobie Mery, a później ją porzucił), Wielki Kombinator haniebnie ucieka od córki starego rebuśnika która go pokochała, a później, (jak i Oniegin, który przejrzał pod koniec powieści), nieskutecznie próbuje przypomnieć porzuconej przez siebie dziewczynie o jej byłej miłości.

Dwaj najbardziej znani z literatury melancholicy (ponuracy) i wesoły łobuziak okazali się zadziwiająco podobni w swojej niezdolności do miłości. O co tu chodzi? Dlaczego tak różne typy ludzi w najważniejszej dziedzinie swego bytu okazują się tak jednakowo i fatalnie bezsilni (upadli)?

Rozważać o tym z przeróżnych punktów widzenia można bardzo długo. Jeśli jednak zwrócić się ku chrześcijaństwu, odpowiedź na takie pytanie znaleźć jest całkiem nietrudno.

Jak ludzie tracą miłość

W Ewangelii Chrystus wyraźnie mówi, że utrata miłości jest bezpośrednią konsekwencją ludzkiego uchylania się od wypełniania przykazań Bożych: …z powodu namnażania się bezprawia, u wielu oziębnie miłość (Mt 24:12). Bardzo ważnym jest tu uściślić, że samo słowo „bezprawie” w odniesieniu do przykazań nie ma prawniczego sensu według zasady: złamałeś prawo, Bóg ciebie za to ukarze. Chrześcijaństwo mówi o całkiem innym, duchowym prawie, które słuszniej byłoby porównać z prawem fizycznym, chemicznym, biologicznym i każdą inną nauka przyrodniczą. Przecież jeśli człowiek naruszając prawo własnego bytu (natury) spróbuje usiąść na rozżarzoną płytę, liznąć żelazo na mrozie albo pić kwas siarkowy, to wątpliwe czy komukolwiek przyjdzie do głowy nazwać żałosne, ale zupełnie naturalne następstwa takiego bezprawia – karą Bożą. Dokładnie to samo dzieje się, kiedy człowiek lekceważy duchowe prawa swego bytu. W rzeczywistości, wszystkie przykazania Ewangelii są akurat takimi prawami, w których dane są wcale nie jakieś tam formalne i zewnętrzne w odniesieniu do człowieka wymagania. Nie, w przykazaniach Bóg jedynie odkrywa nam zasady zdrowego istnienia naszej duchowej natury, pewną normę człowieczeństwa, przy przestrzeganiu której człowiek nie będzie szkodzić własnej istocie. No bo, rzeczywiści, czy wywoła u kogoś protest twierdzenie o tym, na przykład, że zawiść albo obraza nanoszą szkodę, przede wszystkim – samemu człowiekowi? Albo, że gniewliwy człowiek sam sobie skraca życie? Tak każda, nawet najdalsza od chrześcijaństwa szkoła psychologii bezwarunkowo potwierdza dziś prawdziwość tych myśli! Słowo „grzech” i „bezprawie” w Ewangelii oznaczają naruszenie zasad normalnego ludzkiego istnienia, które (to naruszenie) nieuchronnie pociąga za sobą cierpienie, zniszczenie, śmierć.

W rzeczywistości, wszystkie przykazania tylko ujawniają różne strony głównego wezwania Ewangelii, które, prawdopodobnie znane jest każdemu kulturalnemu człowiekowi ...miłujcie się nawzajem (Jana 34:13). Przecież na tego, kogo kochasz, nie będziesz się gniewać, nie będziesz mu zazdrościć, wybaczysz mu każdą krzywdę i nigdy nie będziesz go osądzać.

W ten sposób, w przykazaniach zawarte są nie jakieś, niech i wzniosłe, ale abstrakcyjne prawdy, a zasady czynnego przejawu tejże miłości, której nam tak brakuje w naszym życiu. Ale co się dzieje, jeśli człowiek łamie te zasady? Nietrudno tego się domyślić poprzez prostą analogię: a co bywa, kiedy człowiek łamie zasady fizyki i próbuje mocniej rozpalić ognisko gorliwie polewając je wodą? Odpowiedź jest oczywista: ogień zgaśnie. Dokładnie to samo dzieje się i z miłością w sercach tych ludzi, którzy normą swego życia uczynili łamanie prawa miłości, czyli – grzech.

I jeśli uważnie przeanalizować literackie historie życia Oniegina, Pieczorina i Ostapa Bendera, to powód ich niezdolności do miłości dostrzec jest całkiem nietrudno.

Tak, według słów Puszkina, biedny Jewgienij najczystsze i najbardziej naturalne porywy młodości stracił na rozpustne przygody i nieskończone miłosne intryżki:

...W pierwszej swojej młodości
Był ofiarą burzliwych błędów
I nieokiełznanych namiętności.

Przez osiem lat takiego bezładnego życia Oniegin doprowadził się do bardzo smutnego stanu, kiedy kobieta przestała być dla niego tajemnicą, upragnionym celem i radosnym odkryciem:

Więc już na schadzki nie pospieszał,
Leniwie nogi na nie wlókł;
Odmówią — szybko się pocieszał,
Zdradzą — był rad, że wytchnąć mógł.
Szałem żywota nie zakłócał,
Bez żalu damę serca rzucał;
Miłość znużyła go i złość!

Jeszcze straszniej wygląda wewnętrzne życie Pieczorina, a raczej, to, co on sam zrobił z tym swoim życiem. Przecież nie tak bardzo fałszuje Grigorij Aleksandrowicz, kiedy, wychwalając się przed księżniczką Mery, wygłasza swoje życiowe kredo: „Ja byłem gotów kochać cały świat, – nikt mnie nie zrozumiał: i nauczyłem się nienawidzić”. Tu bohater uczciwie uznaje miłość do całego świata – jako normalny stan zdrowego, niezepsutego człowieka. Prawda, winę za utratę przez niego tego zdrowego stanu Pieczorin próbuje całkowicie zwalić na innych. Ale droga ta jest ślepa i bezowocna. Przecież jeśli moją duszę okaleczyli inni ludzie, znaczy, i doprowadzać ją do porządku powinienem nie ja, a oni. Właśnie taki wniosek wyciąga Lermontowski bohater: „…jeśli wszyscy by mnie kochali, ja znalazłbym w sobie nieskończone źródła miłości”. Pieczorin całkowicie odciął dla siebie możliwość uzdrowienia, i doszedł do naprawdę strasznego stanu, kiedy cierpienia innego człowieka, a nawet całe jego życie, staje się tylko zabawą, paliwem dla emocji, choć trochę szarpiących lodowate serce „Bohatera naszych czasów”:

„A przecież jest niezmierzona rozkosz w posiadaniu młodej, ledwie rozkwitniętej duszy (osoby)! Ona jak kwiatek, którego najwspanialszy aromat unosi się na spotkanie pierwszego promyka słońca; jego trzeba zerwać w tej chwili i, pooddychawszy nim do syta, rzucić na drogę: może akurat ktoś podniesie! Czuję w sobie tę nienasyconą chciwość, pochłaniającą wszystko, co spotykam na drodze; patrzę na cierpienia i radości innych tylko w stosunku do siebie, jak na pokarm, podtrzymujący siły mojej duszy. Ja sam nie jestem w stanie więcej szaleć pod wpływem moich namiętności; ambicje (umiłowanie sławy) mam przytłumione okolicznościami, ale ujawniły się one w inny sposób, albowiem ambicje są niczym innym jak pragnieniem władzy, a pierwsza moja przyjemność – podporządkować mojej woli wszystko, co mnie otacza; wzbudzać do siebie uczucie miłości, oddania i strachu – czyż nie jest pierwszą oznaką i największym triumfem władzy? Być dla kogoś powodem do cierpienia i radości, nie mając na to żadnego pozytywnego prawa – czyż nie słodki to pokarm naszej dumy? A czym jest szczęście? Nasyconą dumą”.

Szczęście jako – nasycona duma! Biedny Pieczorin… Jeśliby on tylko wiedział, że duma z zasady jest nienasycona i nigdy nie jest zadowolona z tego stanu, w którym jest człowiek, jak wysoko on by się nie wzniósł. Według nauki Cerkwi, nie ma większego naruszenia prawa miłości, niż duma, miedzianą ścianą oddzielająca człowieka od całego świata, od innych ludzi i od Samego Boga. Żeby przekonać się w prawdziwości tego stwierdzenia, wystarczy po prostu jeszcze raz przeczytać straszne linijki z dziennika Pieczorina, przytoczone wyżej.

No a wielki łowca pieniędzy, Ostap Bender, pozbawił siebie zdolności do miłości inną metodą, prawda, nie mniej niszczycielską, niż nierząd albo duma. Na cóż ten sympatyczny literacki bohater stracił cały zapał swojej energicznej natury, na co wykorzystał talenty, którymi tak szczodrze obdzielił go autor? O tym najlepiej powiedział sam Wielki Kombinator w pretensjonalnym epitafium samemu sobie: „On kochał i cierpiał. Kochał pieniądze i cierpiał z powodu ich niedostatku”. Całkiem szczera i trafna diagnoza. Miłość do pieniędzy w chrześcijańskiej tradycji nosi nazwę srebrolubija. A o tym jaką ruinę czyni srebrolubije (chciwość, rządza pieniądza, dosłownie – miłość do pieniędzy) w duszy człowieka wprost powiedziane jest w jednym z listów apostoła Pawła: „A pragnący bogacić się wpadają w pokusę i w sieci i w wiele bezsensownych i szkodliwych namiętności (pożądliwości), które pogrążają ludzi w nieszczęścia i zgubę; albowiem korzeniem wszelkiego zła jest srebrolubije, któremu oddawszy się, niektórzy… sami siebie skazali na wiele cierpień.” (1 Tym 6 9-10).

W ten krótki cytat całkowicie wpisuje się cała tragikomiczna historia Ostapa Bendera. Historia człowieka, który w pogoni za pieniędzmi roztrwonił swoje liczne zdolności i energię młodości, nie stworzył rodziny, nie zdobył przyjaciół… I nawet pieniądze, które w końcu potrafił otrzymać, nie ogrzały jego duszy i nie przyniosły szczęścia. Dlatego, że nie może zostać szczęśliwym ten, kto nie jest zdolny do miłości.

Oczywiście, wszyscy ci bohaterzy to nie więcej, niż owoc pisarskiej fantazji. Ale przecież w tym jest atrakcyjność prawdziwej literatury, że w opowiadaniu o wymyślonych bohaterach pokazuje ona nam takie stany ludzkiej duszy, na które już całkiem realnie reaguje nasze serce, nasze sumienie, nasze życiowe doświadczenie. I jeśli być z sobą do końca szczerym, to wiele z tego, co pozbawiło miłości Oniegina, Pieczorina i Ostapa Bendera w tej czy innej mierze znajdziemy w swoim życiu.

Jak zwierzę, czy – jak Bóg?

„Nie ma pomyślnego wiatru dla okrętu, który nie wie, do jakiego portu chce płynąć”, – pisał Montaigne. Niestety, ta teza jest najbardziej odpowiednia w rozmowie o miłości, kiedy pod tym słowem rozumie się wszystko jak leci: burzliwe namiętności, pociąg fizyczny, przelotną sympatię czy po prostu jakąś nieokreśloną tęsknotę duszy. Uczyć się miłości, mając o niej tak niejasne burzliwe wyobrażenia, to tak samo niewdzięczny trud, jak – rozwiązywać krzyżówkę, w której nie ma nie tylko odpowiedzi, ale i pytań.

Ogólnie, słowo „miłość” kojarzy się współczesnemu człowiekowi z pewnymi burzliwymi przeżyciami, radością albo łzami, drżeniem i zamieraniem serca, jednym słowem – z silnym emocjonalnym wzruszeniem.

I rzeczywiście, ten, kto choć raz był zakochany, zna ten stan, kiedy w kochanym człowieku nagle skupia się cały sens twego istnienia. Ale gdzież podziewają się te fale namiętności po pewnym czasie, nieraz całkiem krótkim? Dlaczego tak często ze skandalem dzielą majątki mąż z żoną, którzy jeszcze całkiem niedawno żyć bez siebie nie mogli?

Życie jest bardzo zawiłą sztuką, ale mimo wszystko, prawdopodobnie, nie ostatnią rolę w takich rozczarowaniach i rodzinnych dramatach odgrywa akurat nieprawidłowe rozumienie przez ludzi najważniejszego pytania: czym jest miłość?

Przecież jeśli rozumieć miłość jak – emocję, to nieuchronnie trzeba będzie przyznać, że, podobnie jak wszystkie inne emocje, jest ona bardzo zmienna, niestabilna, i zależna od mnóstwa zewnętrznych i wewnętrznych czynników naszego życia. Nie wyspał się – i już nie do wysokich uczuć. Objadł się – znów nie do nich. Pochmurna pogoda za oknem, boli ząb, przypadkowo powiedziane słowo, krzywe spojrzenie, spadek poziomu cukru we krwi – wszystkie te rzeczy, i wielkie mnóstwo innych, tu niewspomnianych, ciągle wpływają na nasze emocje. I jeśli uzależniać swoją miłość do bliźniego od przeróżnych okoliczności życia, to zachowanie takiej miłości-emocji będzie nieprawdopodobnie trudnym zadaniem.

Ponadto, taka miłość posiada jedną niezbyt sympatyczną cechę: zazwyczaj doświadczamy jej albo wobec tych, z kim dobrze jest nam, albo wobec tych, komu dobrze jest z nami. Ale wystarczy, że nawet taki, miły nam człowiek wyrazi choćby lekkie niezadowolenie pod naszym adresem, jak natychmiast zamiast miłości do niego w duszy wybuchają całkiem inne uczucia. A jeśli już dowiemy się, jakoby ten człowiek uczynił nam jakieś jawne świństwo – to już tylko się trzymaj! Wtedy zaczyna się taka „miłość”, która dla nieszczęśliwej Bezpridannicy* kończy się krzykiem „więc niech nie będziesz niczyją” i kulą w serce, dla zapalczywej Karmen nożem w piersi, a dla Desdemony – śmiercią z rąk zazdrosnego męża. Ogólnie rzecz biorąc, z kochanymi, którzy zamiast przyjemności zaczęli dostarczać niedogodności, bardzo często wszystko odbywa się według schematu znanej folklorystycznej historii, kiedy pewien gospodarz kochał swego psa tylko do tej pory, póki ten nie zjadł mu kawałek mięsa. Można byłoby, oczywiście, zwalić wszystkie te żałosne wydarzenia na bujną fantazję dramaturgów, ale kłopot polega na tym, że prawdziwe kroniki kryminalne wszystkich gazet świata przez cały czas przepełnione są podobnymi tragediami.

Właśnie taką miłość-zmysł Chrystus zdecydowanie odrzuca, mówiąc do uczniów: …jeśli będziecie kochać kochających was, jaka was czeka nagroda? Czyż i celnicy tego nie czynią? (Mt 5;46) Prawda, powołanie się na zagadkowych „celników” może wydać się współczesnemu nieucerkowionemu czytelnikowi mało przekonywujące i niezrozumiałe. Ale tę samą zasadę odnoszenia się do otaczających nietrudno zauważyć na przykładzie… zwierząt. Rzeczywiście: jeśli kotkę głaskać z sierścią, ona mruży oczy, mruczy z przyjemności i, niewątpliwie, nas kocha. Ale wystarczy tylko spróbować pogłaskać tę samą kotkę pod sierść, jak po jej dobroduszności nie zostanie nawet śladu, a zamiast kociej miłości otrzymamy oburzone syczenie, podrapanie rąk i dobrą lekcję na przyszłość.

Miłość-emocja prawie nie różni się od odruchów zwierząt. Dlatego, normą ludzkiej miłości Chrystus ogłasza coś nieporównywalnie wyższego i wymagającego od ludzi znacznego wysiłku woli i moralności: Słyszeliście że powiedziano; kochaj bliźniego twego i nienawidź wroga twego. A Ja mówię wam; kochajcie wrogów waszych, błogosławcie przeklinających was, dobrze czyńcie nienawidzącym was i módlcie się za krzywdzących was i prześladujących was, abyście byli synami Ojca waszego Niebiańskiego, bo On każe słońcu Swemu wschodzić nad złymi i dobrymi i posyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych. (Mt 5:43-45)

Ale kochać swego wroga kierując się emocjami już nie udaje się, ponieważ emocje te będą przeciwne miłości. I tu ukrywa się jedna z głównych różnic miłości chrześcijańskiej a wszystkimi pozostałymi jej rozumieniami i interpretacjami: ewangeliczna miłość obowiązkowo zakłada (wymaga) poświęcenia (ofiarności). A ofiarą w danym przypadku może stać się świadome wyrzeczenie się akurat tych właśnie, naturalnych ludzkich odczuć nieprzyjaźni i odrazy, które zwykle odczuwamy wobec swoich wrogów. Zajęcie to niełatwe i nawet bolesne, ale przecież i cel jego jest niezmiernie wysoki: upodobnić się w miłości już nie do zwierzęcia, ale – do Boga.

*Bezpridannica – niewiast nie uposażona posagiem (przydanym) lub ta, którą poślubi każdy bez dodatkowego posagu dla jej zalet osobistych; kontrowersyjna sztuka Aleksandra Nikołajewicza Ostrowskiego.

Syndrom rozszerzonego egoizmu

I oto, podobno, znalezione są potrzebne słowa: miłość – jako ofiarność, zdolność do samooddania (samoofiarowania). Wydawałoby się – oto ono, chrześcijańskie pojmowanie miłości! Ale i tu czają się na nas ukryte niebezpieczeństwa. Okazuje się, ofiarność całkiem możliwa jest i bez miłości do bliźniego. Nie na darmo przecież apostoł Paweł ostrzega chrześcijan przed podobnym wypaczeniem w przyjmowaniu Ewangelii: …jeśli rozdam cały swój majątek i oddam ciało moje na spalenie, a miłości nie mam, nie ma dla mnie z tego żadnej korzyści. (1 Kor 13:3)

Pojawia się słuszne pytanie: a cóż, właściwie, może stać się dla minie przyczyną poświęcenia, jeśli nie moja miłość do bliźniego? Odpowiedź na to pytanie – to temat dla oddzielnej dłuższej rozmowy, dlatego ograniczmy się tu tylko do jednego aspektu, który można byłoby umownie nazwać – syndromem rozszerzonego egoizmu.

Rzecz w tym, że, inwestując w obiekt swojej miłości, oddając mu siły, czas, poświęcając mu jakieś przyjemności, człowiek powolutku zaczyna kochać w nim właśnie ten swój wkład, albo dokładniej – siebie samego w kochanym. W efekcie pojawia się taka oto poszerzona miłość do siebie, niech nawet będzie włączony w nią mój mąż, czy moja żona, moje dzieci, czy mój pies. Ale w centrum podobnej postawy zawsze będzie ten nieszczęsny wspólny mianownik „moje”. Taka miłość może przemienić się w dumę (pychę), oddzielającą nas i naszych kochanych od reszty świata, i pogardzającą wszystkim, co znajduje się poza tą granicą.

Przekonujący przykład takiego rozszerzonego egoizmu, przyjmowanego za miłość można zobaczyć w słynnej bajce francuskiego lotnika wojskowego Exupéry, kiedy Mały Książę tłumaczył niczyim (bezpańskim) różom, czym różnią się od jego ulubionego kwiatka: „Wy wcale nie jesteście podobne do mojej róży, jesteście jeszcze niczym… Jesteście piękne, ale puste, z waszego powodu nie zechce się umrzeć. Oczywiście, przypadkowy przechodzeń, popatrzywszy na moją różę, powie, że ona jest dokładnie taka sama, jak wy. Ale dla mnie ona jest droższa od was wszystkich. Przecież to ją, a nie was ja podlewałem każdego dnia. Ją a nie was przykrywałem szklanym kołpakiem. Ją ogradzałem parawanem, chroniąc przed wiatrem. Ja słuchałem, jak ona się skarżyła i jak się chwaliła, ja przysłuchiwałem się jej, nawet kiedy ona milczała. Ona – moja.”

Logika Małego Księcia jest tu bardzo jasna: im więcej samego siebie wkładasz w to, co kochasz, tym więcej jest podstaw aby uważać to – za swoje. A wszystko pozostałe można uważać za – „nic”, ponieważ ono jest jeszcze niczyje. Nic więc dziwnego, że biedne róże zmieszały się, usłyszawszy tę deklarację miłości-własności. Oczywiście, Mały Książę – zadziwiająco inteligentny i dobry bohater, być może, jeden z najbardziej wspaniałych w całej światowej literaturze. Ale w danym przypadku, jego pojmowanie miłości, niestety, niezbyt mocno różni się od życiowej filozofii generalskiego ordynansa – postaci jednego ze szkiców N. Leskowa. Ten ordynans dzielił ludzkość na dwie nierówne części. Do jednej on zaliczał siebie i swego pana, do drugiej – całą pozostałą swołocz.

Podobnie również „miłość-własność” zmusza człowieka automatycznie dzielić cały świat na „my” i „oni”. I wtedy, co by on nie poświęcał (ofiarowywał) w imię takiej miłości, ta ofiara będzie niezmiennie przyniesiona przez niego tylko samemu sobie.

Chrześcijaństwo uważa (przedkłada) całkiem inną zasadę odnoszenia się do innych, kiedy podstawą dla miłości do bliźniego jest całkiem nie nasza własna miara ofiarności w stosunku do niego, a bezmierna ofiara Chrystusa za całą ludzkość. Żeby ta myśl była bardziej zrozumiała, można rozpatrzeć ją na ciągle tym samym przykładzie stosunku bohatera bajki Exupéry do cudzych róż. Mały Książę po dziecięcemu naiwnie określił je jako „nic”, zarzuciwszy niczyim kwiatom ten fakt, że dla nich nikt nic jeszcze nie ofiarował (poświęcił). Ale chrześcijanie wiedzą, że Chrystus przecierpiał za każdego człowieka. Znaczy – każdy z ludzi – jest Jego, dlatego że dla Boga nie ma bezdomnych (bezpańskich, obcych) kwiatków. Chrześcijanie powołani są w każdym człowieku widzieć Chrystusa, czcić obraz Boży w każdym przypadkowo napotkanym. A już przy takim światopoglądzie dzielenie ludzi na swoich i obcych według jakiejkolwiek cechy staje się po prostu sprawą niemożliwą. Oto jak pisze o tej „bezkrytyczności” chrześcijańskiej miłości swiatitiel Ignatij Brianczaninow:

I ślepemu, i trędowatemu, i pomylonemu, i niemowlęciu, i zbrodniarzowi, i poganinowi okaż cześć (szacunek), jako obrazowi Bożemu. Co tobie do ich niemocy i ułomności! Patrz na siebie, żebyś sam nie miał niedociągnięć (braku) w miłości.

Nastrój duszy

Na rozstrojonym fortepianie najznamienitszy wykonawca wszechczasów i narodów nie będzie w stanie zagrać nawet banalnego „Wlazł kotek na płotek”. Całe jego mistrzostwo, cały obszerny repertuar, ekspresja i wyrazistość gry będą bezużyteczne, jeśli instrument nie zostanie poprawnie dostrojony.

To samo w zupełności dotyczy ludzkiej duszy, też wymagającej prawidłowego nastrojenia, bez którego wszystkie nasze myśli, słowa i działania mogą okazać się fałszywe, jak muzyka z rozstrojonego fortepianu. Chrześcijańska miłość do bliźniego to nie zmysłowość, uczucie, i nawet nie działanie, a szybciej – właśnie takie nastrojenie czy ustawienie ludzkiej duszy, kiedy żyje w niej stała gotowość odnieść się do każdego człowieka, jak do Samego Chrystusa. Przecież dystans między etyką w relacjach z Bogiem i etyką międzyludzkich stosunków w chrześcijaństwie jest praktycznie zredukowany do zera słowami Chrystusa: …tak jak uczyniliście to jednemu z tych braci Moich mniejszych, to Mnie uczyniliście (Mt 25:40). Każdy człowiek, jak bardzo by nie był zły i nieprzyjemny dla nas, jest powołany do bytu przez Boga, jest przez Niego kochanym, nosi w sobie Jego obraz. I dla pragnących wypełnić chrześcijańskie przykazanie o miłości do bliźniego, przede wszystkim, koniecznie trzeba tak nastroić swój umysł i serce, żeby w każdym człowieku za wszystkimi jego indywidualnymi niedoskonałościami widzieć ten obraz Boży, pamiętać o tym, że on – takież samo kochane przez Boga stworzenie, jak i ty sam. Tylko na glebie takiego nastrojenia duszy może wykiełkować ta miłość, o której mówi Ewangelia. Praktyczną zaś receptę takiego nastrojenia można zobaczyć w dziełach świętych Ojców, którzy całe swoje życie poświęcili na opanowanie tej nieprostej nauki – miłowania bliźniego:

„Oddawaj szacunek bliźniemu jak obrazowi Bożemu, – szacunek duszy twojej, niewidoczny dla innych, jawny jest tylko dla sumienia twego. Działalność twoja niech będzie sekretnie zgodna z nastrojeniem twojej duszy. Oddawaj szacunek bliźniemu, bez względu na wiek, płeć, pochodzenie, – i stopniowo zacznie pojawiać się w sercu twoim święta miłość. Przyczyna tej świętej miłości – nie ciało i krew, nie przyciąganie zmysłów (uczuć) – a Bóg”.

Swiatitiel Ignatij (Branczaninow)

W czym zaś takie nastrojenie duszy powinno być wyrażane w praktyce, wyjaśnia inny święty – Abba Dorofiej:

„Nie czyń zła bliźniemu, nie sprawiaj mu przykrości, nie oczerniaj, nie poniżaj, nie czyń wyrzutów, i w ten sposób zaczniesz później powoli-powoli i dobro czynić bratu swemu, pocieszając go słowami, współczując mu lub dając mu to, czego potrzebuje; i tak, podnosząc się z jednego szczebla na drugi, osiągniesz z pomocą Bożą i szczytu drabiny. Albowiem krok po kroku pomagając bliźniemu, dojdziesz do tego, że zaczniesz pragnąć pożytku jego, jak swego własnego, i sukcesu jego, jak swego własnego. I to właśnie znaczy pokochać bliźniego swego, jak siebie samego”.

Ot, właściwie, już wszystko. Nietrudno zobaczyć, że żadnych nadprzyrodzonych sztuczek i niewykonalnych wymagań tu nie ma. I przede wszystkim trzeba uczyć się tak kochać najbliższych swoich ludzi – męża, żonę, dzieci, rodziców… Nie dlatego oczywiście, że oni – nasi krewni. Po prostu właśnie z nimi obcujemy znacznie więcej, niż z pozostałymi ludźmi, i gdzież jeszcze indziej uczyć się chrześcijańskiej miłości do bliźniego, jak nie we własnej rodzinie? Głupio uczyć się miłości do wrogów, nie nauczywszy się jednak kochać swojej babci.

Oczywiście, opisano tu sam początek zdobywania miłości do bliźniego. Droga jej doskonalenia jest nieskończona, ponieważ człowiek powołany jest upodobnić się w niej do Boga. Ale bez tego drogocennego początku cała dalsza droga okaże się dla nas beznadziejnie zamkniętą.

Zawsze się radujcie!

List do redakcji: Dzień dobry. Wasze czasopismo często trafia do mnie poprzez znajomych, którzy chodzą do cerkwi. W kwietniowym numerze „Fomy” była ankieta, w której ludzie wypowiadali się na temat frazy „Zawsze się radujcie!” Bardzo ciekawie było czytać ich opinie, dlatego że osobiście dla mnie w tym temacie jest dużo wątpliwego i problematycznego. I oni mnie nie przekonali, dlatego że sam w cerkwi, wśród wierzących widzę całkiem co innego. Wyraźną wielką niezgodność między świętymi tekstami a realnym życiem.

Kiedy przychodzę do cerkwi, to nie widzę tam tych samych po chrześcijańsku radosnych ludzi. Przeciwnie, wszyscy jacyś pochmurni, nawet mroczni. Podejrzliwie patrzą na ciebie, jakbyś robił coś nie tak – a ty po prostu stoisz. I, właściwie, nie wyobrażam sobie, jak można wystać ponad trzy godziny na nabożeństwie z radością. Na początku jest mi w cerkwi normalnie (dobrze), ale później robi się duszno, ciężko, i już po około czterdziestu minutach pozostaje tylko zmęczenie: kiedyż to wszystko się skończy? Ale mimo wszystko stoję do końca. Może należałoby śpiewać albo tańczyć, jak to, wydaje się, praktykowane jest w protestantyzmie? Dlatego że stać, przestępując z nogi na nogę, – to radości nie dodaje. A uśmiechy na twarzach wierzących widziałem, tylko podczas procesji na Wielkanoc. Ale to bywa tylko raz w roku! A w pozostałym czasie, ile bym nie obserwował, ludzie zatroskani swoimi problemami. I pojawiają się pytania: czy tam ja trafiłem i czy w ogóle mi to potrzebne?

Albo wziąć moich prawosławnych znajomych. Oni narzekają jak trudno jest im pościć. Drudzy nazywają siebie prawosławnymi, prowadzą cerkiewne życie, ale często osądzają innych, kłócą się z powodu drobiazgów. I przy tym absolutnie przekonani o swojej racji! Trzeci przeżywają, jakby nie wpaść w grzech: w wierze ciągłe „nie można”, i „nasz świat pełen pokus”. To znaczy ludzie doświadczają nie tyle chrześcijańskiej radości, ile przygnębienia i goryczy. Wybaczcie, może nie mam racji, ale przypomina mi to masochizm (cierpiętnictwo) jednych i pragnienie „oderwać się” z innymi od swoich problemów u drugich. Być może, oni uważają, że zbawienie duszy pochodzi z bardzo silnych cierpień? Albo są przekonani, że skoro sami są wierzący, to mogą patrzeć na innych z góry i osądzać? Ale gdzież tu radość?

Z wyrazami szacunku, Aleksandr

Zła radość

Jeśli spróbować określić jednym zdaniem – co motywuje każdego człowieka we wszystkich jego planach, działaniach, decyzjach i postępkach, to odpowiedź będzie skrajnie prosta: dążenie do radości. Zawsze mamy na nią nadzieje, jej oczekujemy, wszystkie nasze myśli, wszystkie ludzkie działania są dosłownie przesiąknięte tym oczekiwaniem. W zasadzie, ludzie nie mają innych celów w życiu. I kiedy bieda przychodzi do nas na próg, przeżyć ją pomaga tylko nadzieja na przyszłą radość.

Ale jeśli wszyscy dążą do radości, skądże dookoła tyle nieszczęść i cierpień? Dlaczego ludzie krzywdzą jeden drugiego, dlaczego są chciwi, wściekli, smutni?... W poszukiwaniach radości, ludzkość traci ogromne wysiłki, ale – niestety, nie przybywa jej w naszym życiu. Problem w tym, że samo pojęcie – radość nie zawiera w sobie jasno wyrażonego sensu moralnego. To jedynie stan głębokiej wewnętrznej satysfakcji (zadowolenia), a oto, co może dać człowiekowi satysfakcję – to już całkiem inna sprawa.

Można radować się z narodzin dziecka, z bogatego urodzaju, ładnej pogody, z odczucia ciepła oddechu kochanej osoby na swoim ramieniu… W potocznym pojęciu radość z jakiegoś powodu zawsze wyobrażamy jako – coś dobrego, pogodnego, miłego.

W rzeczywistości radość bywa głęboko niemoralna. Człowiek może szczerze radować się ze zła, i, co najsmutniejsze – wcale nie mieć z tego powodu wyrzutów sumienia. Przy czym, mowa jest wcale nie o kryminale, nie o jawnie strasznych i obrzydliwych rzeczach. W tym właśnie bieda, że zło, jako źródło radości, stało się codziennym tłem naszego życia, którego już prawie nie zauważamy.

Kiedy na ringu ciężkiej wagi bokser znokautuje swego przeciwnika, miliony telewidzów wpada w burzliwy entuzjazm, i nawet nie zastanawiają się nad tym, że radują się z czyjegoś czaszkowo-mózgowego urazu. Robociarzowi, z radością wygrzebującemu z automatu do gry wygrane monety, nie przychodzi do głowy, że jego wygrana w całości opłacona została pieniędzmi z kieszeni takichże biedaków, jak i on sam. Przedsiębiorca, który zrobił majątek na handlu papierosami i wódką, doskonale wie o tym, jaką szkodę jego towar czyni zdrowiu palaczy i pijaków. I ta wiedza wcale nie przeszkadza mu radować się z otrzymanego zysku – w pełni zgodny z prawem podatnik cieszy się ze swego komercyjnego sukcesu. A jeszcze jest stara zasada: „sąsiadowi krowa zdechła – drobnostka, a cieszy!”. Jest w końcu, w języku rosyjskim nawet takie słowo – złoradstwo. I jeśli człowiek wszystkie swoje siły zużyje na osiągnięcie takiej oto złej radości, żadnego szczęścia mu to, oczywiście, nie przyniesie.

Ale bywa i tak, że ludzie tracą zdolność radowania się nawet z bezwzględnie dobrych i pożytecznych rzeczy. Nic złego jakby się nie dzieje – dzieci zdrowe, dach nad głową jest i nawet pieniędzy w zupełności wystarcza na dostatnie życie. Wszystko dla radości jest, ale oto sama radość dokądś odeszła i gdzie jej szukać – kompletnie nie wiadomo. Takiego problemu nawet na płaszczyźnie moralnej rozwiązać praktycznie nie można, dlatego że ten człowiek, który stracił swoją radość, żyje całkiem moralnie. Po prostu potrzebne mu są nowe sensy (racje) bytu, potrzebna jakaś inna, na razie nieznana jeszcze radość, która swoim ciepłem ogrzałaby jego duszę i pozostała tam na zawsze. I wtedy, w poszukiwaniu tej nowej radości, człowiek przychodzi do Cerkwi.

To czego nie można zabrać

Cerkiew rzeczywiście proponuje nam radość, która zasadniczo różni się od wszystkiego, co mogłoby radować człowieka poza nią. Rzecz w tym, że wszystkie nasze ziemskie radości są krótkotrwałe, niestabilne i nieuchronnie skazane są na koniec. Choroby, starość, zewnętrzne okoliczności życia zabiorą wszystko, co cieszyło kiedyś nasze serce. I nawet jeśli los sprzyja człowiekowi, nie straci on przyjaciół, zachowa miłość, rozwinie w sobie liczne talenty i stanie się najbogatszym na świecie, mimo wszystko – na ostatnim zakręcie jego życiowej drogi śmierć bezlitośnie odbierze od niego całe to ziemskie szczęście. Sama tylko myśl o takiej perspektywie może zatruć życie najbardziej zawziętego optymisty. A przecież uniknąć tego totalnego bankructwa nikomu jeszcze się nie udało. I czyż wiele jest warta radość, rozkoszując się którą cały czas musimy czuć się jak Kopciuszek na balu i pamiętać, że zegar tyka i odmierza czas do końca?

Widać więc, że nieprzemijającą wartością dla człowieka jest tylko ta radość, której nie będzie mogła mu odebrać nawet śmierć. Właśnie taki skarb proponuje Cerkiew wszystkim, którzy pragną odnaleźć go wśród życiowego zamętu. Skarb ten – radość w Chrystusie. W Bogu, Który kocha nas tak, że dla naszego zbawienia wcielił się, przeszedł przez niewyobrażalne męki, umarł na krzyżu i zstąpił do piekła, żeby wyprowadzić stamtąd dusze wszystkich, którzy gotowi byli przyjąć to zbawienie.

Tej radości nie można osiągnąć poza Cerkwią, ponieważ radować się w ukrzyżowanym i Zmartwychwstałym Chrystusie mogą jedynie chrześcijanie, uważający Go za swego Boga.

Ale dlaczego w takim razie podczas Nabożeństw w prawosławnych świątyniach tę radość tak trudno zobaczyć? Skupieni ludzie z surowymi twarzami kilka godzin z rzędu nieruchomo stoją przed ikonami. Radość tu, jakoś nieszczególnie rzuca się w oczy, i postronny obserwator może pomyśleć, że chrześcijanie – ludzie ponurzy i przygnębieni. A tymczasem, przyczyny tego opanowania (powściągliwości) wierzących ludzi podczas Cerkiewnej służby bardzo łatwo zrozumieć, jeśli przypomnieć sobie znaczenie samego słowa – „służba”. Przecież służyć, znaczy sumiennie wypełniać wzięte na siebie obowiązki, być wiernym swemu zobowiązaniu. Służyć, znaczy – trudzić się. I Cerkiewne służby ani ciut nie wypadają z tej ogólnej definicji. Po prostu trzeba zrozumieć: w czym sens modlitewnego trudu chrześcijan, co to – trud, i czy w zasadzie trud może być źródłem radości.

Skąd wziął się trud

W filmie „Formuła Miłości” jest ciekawy epizod: wiejski kowal Stiepan, rozłamawszy doszczętnie karocę hrabiego Cagliostro, przekonuje, że do kół wygodniej jest dostać się przez dach. I cytuje przy tym łacińskie powiedzenie: trud – już sam w sobie jest rozkoszą.

Myśl formalnie jest piękna, jednak wątpliwe, aby ta mądrość zrodziła się w głowie rzymskiego chłopa czy niewolnika. Szybciej już rozkosz w trudzie znajdował jakiś antyczny poprzednik hrabiego Tołstoja – patrycjusz, w wolnym czasie hodujący kapustę dla własnej przyjemności.

W języku cerkiewnosłowiańskim słowo trud jest jednym z określeń choroby, cierpienia. I w pełni odpowiada biblijnemu pojmowaniu trudu. Według chrześcijańskiej doktryny sama konieczność trudzić się w pocie czoła swego, podobnie – jak i związek trudu z cierpieniem, okazały się dla człowieka bezpośrednim następstwem jego upadku w grzech. To, oczywiście, nie oznacza, jakoby człowiek stworzony był dla błogiego nieróbstwa, a potem stracił to „szczęście”. Po prostu ten twórczy udział w przekształceniu oblicza Ziemi, do którego pierwsi ludzie powołani byli przez Boga, rzeczywiście był radosny i nie pociągał za sobą jakichkolwiek bolesnych objawów. A oto trud we współczesnym pojmowaniu tego słowa pojawił się dopiero po tym jak człowiek odstąpił od swego Stwórcy, decydując się żyć według własnej woli. I natychmiast zderzył się z koniecznością uprawiania w pocie czoła ziemi, która zaczęła rodzić mu chwasty zamiast traw i zamiast radości, karmić go zmartwieniem. Bóg pierwotnie dał człowiekowi wszystkie dobra tego świata za darmo. Ale po upadku w grzech, człowiek zmuszony był wkładać ogromne wysiłki dla zdobycia mizernych okruchów tego odrzuconego przez niego Bożego daru. Tak pojawił się trud – bolesny rezultat zerwania związku człowieka z Bogiem. I modlitewny trud chrześcijan też jest następstwem tego zerwania, chociaż wprost jest ukierunkowany na jego pokonanie. Ale co zaś przeszkadza wierzącemu człowiekowi spokojnie zwracać się w modlitwie do Chrystusa?

To łatwo zrozumieć, jeśli przyjść na służbę do najbliższej cerkwi i spróbować skupić swoją uwagę na modlitwach, które czyta duchowny albo śpiewa chór. Od razu można przekonać się, że nasz umysł kategorycznie odmawia pracować w tym kierunku. W głowie natychmiast zaczynają roić się myśli, nic wspólnego z Nabożeństwem niemające. Chór śpiewa: „Hospodi, pomiłuj”, my gorliwie żegnamy się, czynimy pokłony, ale myślimy przy tym… o nowym filmie, o remoncie mieszkania, o tym, że latem dzieci trzeba wywieźć nad morze. Potem łapiemy się na tych myślach i znów próbujemy skupić się. I prawie natychmiast, przy śpiewie słów „…Odłóżmy wszystkie ziemskie troski” odkrywamy, że w głowie jak przedtem – zimowe opony do samochodu, czyjeś minione urodziny, jutrzejsze spotkanie. Krótko mówiąc, tam wszystko co tylko chcesz, oprócz modlitwy.

Ale dlaczego tak się dzieje? Przecież, wydawałoby się – człowiek przyszedł do Boga, świadomie przyszedł, z chęcią. Skąd to roztargnienie, rozproszenie?

Rozruchy* wewnątrz nas

*Rozruchy – (z ros. razrucha – ruina, niezgoda, zamieszanie, dewastacja, dezorganizacja, nieporządek, itp.)

Antropologia chrześcijańska rozpatruje w ludzkiej istocie trzy podstawowe jego części – duch, duszę, ciało. O tym, czym jest ciało współczesnemu człowiekowi wyjaśniać nie trzeba. To – najbardziej zgłębiona sfera naszej natury. Z duszą sprawa przedstawia się nieco bardziej skomplikowanie. Nauka, na przykład, dość długo przekonywała, jakoby duszy w człowieku w ogóle nie ma. Tymczasem, chrześcijański światopogląd uważa, że i sama nauka jest jedynie rezultatem aktywności duszy człowieka. Więc czymże jest – nasza dusza?

Wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu, chrześcijaństwo nie uważa duszy, za jakiś samowystarczalny początek – wolnego ptaszka, męczącego się w klatce zgrubnego ciała. Po prostu w chrześcijańskim pojmowaniu człowieka istnieje określona wzajemna hierarchia ducha, duszy i ciała. I w tej hierarchii dusza, rzeczywiście stoi wyżej, niż ciało. Ale – nie więcej. Ciało nie może żyć bez duszy, ale i dusza bez ciała nie może uznać, że jej istnienie jest pełnowartościowe. Jaką więc rolę pełni dusza w ludzkiej istocie?

Fieofan Zatwornik mówił: „…dusza cała nastawiona jest wyłącznie na urządzenie naszego czasowego bytu – ziemskiego. I jej wiedza cały czas budowana jest tylko na podstawie tego, co daje doświadczenie, i działanie jej ukierunkowane jest na zaspokojenie potrzeb doczesnego życia, i odczuwania jej zradzają się i utrzymują tylko z jej stanów i widocznych sytuacji. Co ponadto, to – nie jej sprawa”.

Mówiąc współczesnym językiem komputerowym, dusza – to pewien kompleks programowego zabezpieczenia normalnego życia ciała. I w takim charakterze ona jest nie tylko w człowieku, ale i u wszystkich przedstawicieli świata zwierząt. Przytoczona wyżej myśl swiatitiela Fieofana o duszy, w pełni może być przypisana do psa, czy kota. I odróżnia człowieka od zwierząt wcale nie dusza, a trzeci, najbardziej zadziwiający komponent ludzkiej natury – duch.

Duch, według słów swiatitiela Fieofana, „to ta siła, którą wetchnął Bóg w osobę człowieka, kończąc jego tworzenie. Wszystkie rodzaje bytów ziemskich wydawała według nakazu Bożego ziemia. Z ziemi wyszła też wszelka dusza żywych stworzeń. Dusza człowieka, choć i podobna do duszy zwierząt w niższej swojej części, to w wyższej ona nieporównywalnie jest doskonalsza od niej. Duch, wetchnięty przez Boga, połączywszy się z nią, tak wywyższył ją nad wszelką nieczłowieczą duszą. Duch, jako siła która wyszła od Boga, zna Boga, poszukuje Boga i w Nim jednym odnajduje spokój.”

Właśnie w ludzkim duchu żyje sumienie – jako rodzaj wyższego poznania zakonów (praw) bytu. Duch ludzki zachowuje pamięć o Bogu, od Którego ten duch wyszedł. A najważniejsze – duch dąży do Boga, pragnie Boga i nic innego nie zaspakaja go w tym pragnieniu. Dzięki połączeniu z duchem, nasza dusza może radować się pięknem świata, widzieć w bliźnim nie po porostu homo sapiensa, a – obraz Boży, i nawet w małej trawce widzi wielkość (majestat) twórczej myśli Stwórcy.

W ten sposób, hierarchia duch-dusza-ciało pozwalała pierwszym ludziom wypełniać swoje wysokie powołanie – być namiestnikami Boga na ziemi. Duch zdolny kontaktować się z Panem Bogiem, przekazywał wolę Bożą duszy, która przez ciało pomagała człowiekowi w najlepszy sposób wypełniać Boże plany o nim samym i o całym materialnym świecie.

Ale kiedy ludzie przez grzech odpadli od swego Stwórcy, to harmonijne współdziałanie zerwało się i w relacjach ciała, duszy i ducha nastąpił chaos. Ciało podporządkowało sobie duszę, zmuszając ją dążyć do ciągle nowych i nowych rozkoszy, nic wspólnego niemających z naturalnymi potrzebami człowieka. W duszy pozbawionej możliwości poznania woli Bożej, zaczęło się chaotyczne błądzenie myśli, pragnień i planów. Ale najbardziej niszczycielskie działanie grzech wywołał w człowieczym duchu. Utraciwszy związek (łączność) z Bogiem, duch, tym niemniej, zachował swoje dążenie ku Niemu, nie znajdując zadowolenia w niczym innym. To nieświadome, niczym nieugaszone pragnienie Boga duch zakomunikował duszy i ciału, tym samym przekształciwszy wszystkie potrzeby i pragnienia upadłego człowieka w bezdenną otchłań, uczyniwszy je niezaspokojonymi z zasady (nie dającymi się zadowolić).

Stąd – wszystkie nasze miotania się ze skrajności w skrajność, stąd powiedzenia typu „tam dobrze, gdzie nas nie ma” i piosenki „…a mi ciągle czegoś brakuje, zimą – lata, jesienią – wiosny”. Ta wewnętrzna niezgodność ludzkiej natury jest właśnie przyczyną rozproszenia naszych myśli na Nabożeństwie. Możemy być jak najbardziej szczerzy w swoim dążeniu do uważnej skupionej modlitwy, ale niezgodność ducha, duszy i ciała, sama nasza natura, rozbita przez grzech, nie pozwala nam w pełni skierować się (zwrócić się) do Chrystusa.

I oto wierzący człowiek trzy godziny stoi w cerkwi i próbuje zebrać (skupić) swój, rozsypany po życiowych zakamarkach, umysł na słowach modlitwy.

Tak więc, nie należy winić go za brak bujnych przejawów radości. On nie po prostu przestępuje z nogi na nogę w oczekiwaniu końca służby, on – trudzi się, on stara się skierować swego ducha ku Bogu i przywrócić w sobie tę zburzoną hierarchię ducha, duszy i ciała. Właściwie, w prawosławnym Nabożeństwie istnieje tyle powtarzających się modlitw, żeby człowiek, którego myśli nieprzerwanie bawią się w fikołki, w jakimś momencie mógł jednak, chociażby na kilka sekund powstrzymać je i pomodlić się tak naprawdę.

I jeśli chociażby trzy godziny życia wyrwalibyśmy ze względu na Chrystusa ze zwykłej naszej krzątaniny i bezsensu, to – już radosne wydarzenie. Po prostu trzeba rozumieć, że nic wspólnego z radością podrostka, weselącego się na dyskotece przy puszcze „dżin-toniku”, tu nie ma i być nie może.

Ja chcę być z Tobą

Czy są w Cerkwi nieradośni ludzie? Pewnie, są – bo gdzie ich nie ma? Ale przecież ludzie i przychodzą do Cerkwi akurat w poszukiwaniu radości. A ona nie przewraca się tam pod nogami i nie jest sprzedawana w sklepiku. Radość prawosławnych – Chrystus, źródło tej radości – zjednoczenie ludzkiego ducha z Duchem Bożym. I jeśli człowiek chociażby jeden raz nie odczuł w swoim sercu tego dotknięcia Boskiej miłości, jeśli on prze całe swoje życie ani razu nie zobaczył troskliwego udziału Boga w swoim losie, to duchowa radość mu, oczywiście, jest niepojęta.

Tylko nie dochodzi do tego spotkania człowieka z Bogiem wcale nie dlatego, że Bóg odwrócił się od niego. Bóg zawsze nas kocha i zawsze troszczy się o nas. Nawet kiedy my grzeszymy, złościmy się i wpadamy w przygnębienie, On mimo wszystko nas nie opuszcza. Po prostu my sami patrzymy w inną stronę i nie zauważamy Jego miłości. Cały czas jesteśmy zatroskani jakimiś ważnym i pilnymi sprawami, cały czas śpieszymy się dokądś, staramy się czegoś dokonać, coś osiągnąć.

I wydaje się nam, że ot-ot, jeszcze ciut-ciut wysiłku, jeszcze troszeczkę – i staniemy się szczęśliwymi! Ale sprawy załatwione, plany zrealizowane, wszystko dokonane i osiągnięte… A szczęśliwymi jednak nie staliśmy się.

Radość od tych dokonań była krótka i szybko minęła. I cóż nam pozostaje? Tylko zacząć wszystko od początku: budować nowe plany, stawiać przed sobą zadania, dążyć do kolejnych celów. Tak upływa życie.

A przecież wystarczy tylko wznieść oczy ku Niebu i wyszeptać: – „Panie, bez Ciebie jestem samotny i jest mi źle, ja chcę być z Tobą, pomóż mi ujrzeć Twoją miłość!” Można to powiedzieć jakoś inaczej, słowa mogą być całkiem inne. Słów w ogóle może nie być. Ale jeśli z serca człowieka wyrwie się takie wołanie, Bóg na pewno na nie zareaguje. Nikt nie wie, jaka dokładnie będzie ta odpowiedź. Ale człowiek obowiązkowo odczuje, że Bóg dotknął jego duszy, że Bóg rzeczywiście go kocha. I wtedy niezwykła radość od tego dotknięcia Boskiej miłości, całkiem inna, niepodobna do żadnej ziemskiej radości, już nigdy nie opuści takiego człowieka. I to właśnie jest ta sama radość do której wzywa chrześcijan Apostoł Paweł słowami „Zawsze się radujcie!”.

Tylko nie można uważać, że niby po to, aby radość w Chrystusie nigdy nas nie opuszczała, wystarczy samej tylko formalnej przynależności do Cerkwi. Prawosławni tak samo jak i wszyscy inni ludzie na Ziemi mogą oddalić się w krzątaninę ziemskich trosk, mogą zostać pochłonięci przez zajęcia, naukę, czy życiem osobistym tak mocno, że wszystkie te kłopoty wychodzą w ich życiu na pierwszy plan, zasłaniając sobą Chrystusa. I wtedy duchowa radość opuszcza nasze serce.

Dlatego rozważając słowa „Zawsze się radujcie!” nie można zapominać, że od razu po nich w Nowym Testamencie następuje jeszcze jedno pouczenie: - „Nieustannie módlcie się” (1 Tes. 5:17). Nie utracić tej radości w Chrystusie można tylko uważnie obserwując swoje serce, żeby ono nie zaczęło radować się z ziemskich dóbr bardziej, niż w Chrystusie. Najlepszy sposób na to – modlitwa. A modlitwa, to zawsze – trud. Chrześcijanin zawsze raduje się, tylko w tym wypadku, jeśli nieustannie się modli, tzn. – pamięta o Bogu. I to jest całkiem normalne, przecież każda inna radość w naszym życiu to też – efekt włożonych wysiłków.

Ale nawet kiedy nasze grzechy i zatroskanie życiowymi problemami przysłaniają przed nami naszą radość, mimo wszystko wiemy, że ona jest, ona nigdzie nie zginęła, i trzeba tylko przedrzeć się do niej przez własną nieodpowiedzialność (bezsensowność) i swoją rozstrojoną przez grzech naturę (istotę).

Wyobraźmy sobie: samotny człowiek siedzi w pustym pokoju i tęskni dlatego, że nikt go nie lubi, że w jego życiu nie doszło do spotkania z tym, kto stałby się dla niego najbliższym i najdroższym.

A inny człowiek wyjechał w związku ze sprawami z rodzinnego miasta, zostawił w domu kochaną żonę. I on też siedzi sam w pokoju hotelowym, też tęskni i się smuci. Ale na stoliku przed nim – zdjęcie małżonki. I on wie, że ona też tęskni za nim, kocha go i z niecierpliwością oczekuje jego powrotu do domu.

To – całkiem inna tęsknota, całkiem inna samotność. Tak i wierzącym ludziom ogrzewa duszę nawet sama pamięć o radości, którą oni być może przez nieostrożność (lekkomyślność) stracili. Dlatego że oni dokładnie wiedzą, gdzie mają szukać tej drogiej zguby.

Jedna droga w różne strony

List do redakcji: Jeśli chrześcijańskie przykazania – to określony system moralnych wymagań, to dlaczego nie można po prostu żyć według tego systemu, dlaczego koniecznie uważa się, że trzeba wierzyć w Boga, chodzić do cerkwi, modlić się, pościć?.. Przecież tak naprawdę, nic nowego w chrześcijańskiej moralności nie ma, wszystko to wie dziś każdy normalny człowiek. Kiedy na forach internetowych czytam polemikę chrześcijan z ateistami, pojawia się czasem uczucie, jakoby ludzie wierzący „sprywatyzowali” samo pojęcie moralności i odmawiają niewierzącym możliwości podążania za dobrem i unikania zła. A ja znam wielu ludzi, którzy całe swoje życie przeżyli bardzo uczciwie i porządnie, ale w Boga przy tym nie wierzą. I przekonywać, jakoby ateista nie może być człowiekiem moralnym – niesprawiedliwie.

Ilja Siergiejewicz, m. Torżok

Urodzeni w ZSRR

Polemizując z ateistami, chrześcijanie nierzadko przytaczają w charakterze argumentu znaną tezę Dostojewskiego „Jeśli nie ma Boga, znaczy wszystko dozwolone”, mając przy tym na myśli, że jedynym źródłem i gwarantem moralnego postępowania człowieka – jest jego wiara. Ale to nie całkiem poprawne rozumienie i użycie słów klasyka.

Chodzi o to, że Fiodor Michajłowicz Dostojewski pisał swoje romanse w końcu XIX wieku, kiedy rosyjskie społeczeństwo jeszcze żyło w nurcie tradycji religijnej, której nieodłączną częścią była moralność. W tych czasach człowiek, który stracił wiarę w Boga, rzeczywiście stawał przed poważną pokusą: odwróciwszy się od religii, pozbycia się wszystkich moralnych ograniczeń, które w tej religii były zawarte. Opisując los nieszczęsnego Iwana Karamazowa, Dostojewski bardzo przekonywująco pokazał tragedię chrześcijanina, który stracił swoją wiarę.

Ale w życiu współczesnego człowieka wzajemna zależność religijności i moralności wygląda całkiem inaczej. Dzisiejszy ateista nie może moralnie upadać z powodu utraty wiary w Boga, ponieważ wiary tej nigdy nie posiadał. Kilka pokoleń radzieckich ludzi było wychowanych w społeczeństwie, w którym tradycyjnym podejściem do religii była walcząca bezbożność. Myśl o tym, że „Boga nie ma”, była wbijana w świadomość obywatela ZSRR dosłownie od dzieciństwa. W takich warunkach religia w żaden sposób nie mogła być podstawą moralnego postępowania człowieka. A jednak mimo wszystko ludzie kochali się, zakładali rodziny, wychowywali dzieci, tłumaczyli im, że trzeba innym pomagać, że nie można krzywdzić słabego, łamać drzewek i mordować kotka. Niewierzący lekarze z poświęceniem walczyli o życie pacjentów, a niewierzący milicjanci i strażacy czasem poświęcali własne życie dla ratowania bliźniego.

W radzieckim okresie historii naszego kraju większość jego mieszkańców nie posiadało wiary, ale pod względem moralności życie tych niewierzących ludzi mogło być na bardzo wysokim poziomie. I z chrześcijańskiego punktu widzenia, nie ma w tym nic dziwnego czy paradoksalnego. Prepodobny Abba Dorofiej pisał: „Kiedy Bóg stworzył człowieka, On zasiał w nim coś Boskiego, jakby pewną myśl, która oświeca umysł i pokazuje mu, co jest dobre, i co złe, – nazywa się to sumieniem, a ono jest – moralnym zakonem”.

Tak, ateista nie wierzy w Boga, nie wierzy w stworzenie człowieka przez Boga, i, oczywiście że, nie może wierzyć, że poczucie moralności było włożone w nasze jestestwo przez Stwórcę. Ale samo to poczucie moralności z powodu tego braku wiary nigdzie nie znikło, ono istnieje w nim dokładnie tak samo niezależnie od jego religijnych poglądów, jak, na przykład, zdolność myślenia i mówienia.

Człowiek może nie wierzyć w prognozę pogody. Ale, usłyszawszy w radiu ostrzeżenie o sztormie, on, prawdopodobnie, zrezygnuje z zaplanowanej przejażdżki morskiej, nie patrząc na całe swoje sceptyczne podejście do prognoz pogody. Tak i sumienie, podobnie jak radioodbiornik nastrojony na właściwą falę, uprzedza człowieka o niemoralności tych czy innych postępków, nawet jeśli ten nie wie i nie chce wiedzieć, skąd do niego przychodzi ten sygnał. Uczucie miłości i współczucia, wstręt do kłamstwa, kradzieży i przemocy, proste pragnienie dobra dla innych ludzi – wszystko to jest w każdym z nas, niezależnie od naszych religijnych przekonań, i chrześcijaństwo nigdy nie twierdziło inaczej. W Nowym Testamencie apostoł Paweł wprost mówi, że prawo moralne jest cechą ludzkiej natury: …sława i cześć i pokój każdemu, czyniącemu dobro… albowiem kiedy poganie, nie posiadający zakonu, z natury zakonne czynią, to, nie mając zakonu, sami są sobie zakonem: oni pokazują, że dzieło zakonu napisane jest w ich sercach, o czym świadczy ich sumienie i ich myśli, to oskarżające, to usprawiedliwiające jedna drugą (Rz. 2:10-15).

Chrześcijanie nazywają sumienie głosem Bożym w duszy człowieka, który sam, być może, i nie wierzy w Boga, ale przy tym, według słów apostoła, czyni dobro, dlatego, że słyszy Jego nakazy w swoim sumieniu. „Bezbożny” i „bez sumienia” – to wcale nie są synonimy, a moralność niekoniecznie jest konsekwencją religijności.

I słowa „…jeśli Boga nie ma, znaczy, wszystko można”, nieostrożnie wypowiedziane przez chrześcijanina pod adresem swoich niewierzących rodziców czy po prostu ludzi, którzy jeszcze nie przyszli do wiary, dziś całkowicie mogą okazać się nie pobożnym argumentem w dyskusji, a najzwyklejszym chamstwem.

Ale w takim razie, czymże rożni się życie chrześcijanina według Ewangelii od moralności niewierzącego człowieka?

Niemoralność na wyspie

Istnieje znany sofizm (pułapka): co odbija lustro, jeśli w nie nikt nie patrzy? Odpowiedź na zagadkę jest paradoksalnie prosta – pozostawione bez nadzoru lustro w ogóle nic nie odbija, ponieważ sam proces odbicia zakłada istnienie:

1. obiektu (odbijanego),
2. odbijającej powierzchni,
3. subiektu, przyjmującego (odbierającego) to odbicie.

Z moralnością jest podobnie – postępowanie człowieka może być moralne lub niemoralne jedynie w stosunku do kogoś. Dla moralnej oceny ludzkiego postępowania potrzebny jest ktoś, kto będzie mógł wydać im taką ocenę z zewnątrz. Mając na uwadze ten fakt, różnicę między ateistyczną i chrześcijańską moralnością dostrzec jest całkiem nietrudno.

Załóżmy, w efekcie katastrofy morskiej człowiek został wyrzucony na bezludną wyspę, gdzie oprócz niego nie ma ani jednej żywej duszy. Czy może on w takich warunkach postąpić niemoralnie? W zasadzie – tak, może, ale pod jednym koniecznym warunkiem: do tego on koniecznie musi być wierzącym człowiekiem. Brzmi dziwnie? Ale przecież wierzący zawsze czuje obecność Boga, więc, nawet całkowita samotność wcale nie uwalnia go od moralnych obowiązków przed Bogiem, które on może przestrzegać albo naruszać. On może, na przykład, cieszyć się ze swego uratowania i dziękować za nie Bogu. A może, przeciwnie, – stracić wiarę w to, że Bóg go kocha, wpaść w rozpacz, skrajnie rozpaczać i nawet popełnić samobójstwo.

A oto dla ateisty w podobnej sytuacji niemoralne postępowanie okaże się po prosu niemożliwe, ponieważ samo pojęcie moralności przy braku kontaktów z innymi ludźmi traci dla niego wszelkie podstawy.

Przykład z bezludną wyspą, oczywiście, to tylko – alegoria (obrazowość). Ale czy w naszym codziennym życiu my wszyscy – i ateiści i chrześcijanie – nie bywamy czasem w sytuacjach, kiedy moralnej oceny naszych postępków po prostu nie ma kto dokonać? I tam, gdzie chrześcijanin wie, że każdy jego ruch widzi Bóg, niewierzący człowiek może uważać się za całkiem wolnego od czyjegokolwiek wzroku i kontroli.

Co więc może posłużyć za podstawę moralnego wyboru dla ateisty w sytuacji, kiedy on doskonale wie, że nikt i nigdy, pod żadnym warunkiem nie dowie się o jego postępku?

Autor słynnego „Słownika wyjaśniającego żywego wielkoruskiego języka” Władimir Dal pisał: „Chrześcijańska wiara zawiera w sobie zasady najwyższej moralności. Moralność wiary naszej jest wyższa od moralności obywatelskiej: druga wymaga jedynie surowego przestrzegania prawa, pierwsza zaś stawia za sędzię sumienie i Boga”.

Oczywiście, że i niewierzący człowiek może, jak już było napisane, podążać za głosem swego sumienia. Ale jeśli sumienie jest odbierane przez niego jako jeden z ruchów własnej psychiki, to dlaczego by mu nie nauczyć się po prostu kierować nim zgodnie z własnymi potrzebami dokładnie tak samo, jak kieruje on swoją wolą, pragnieniami, rozumem?

A oto jeśli on mimo wszystko uważa, że wobec własnego sumienia ma on jakieś moralne obowiązki, znaczy, on już zakłada, niech nawet nieświadomie, istnienie zewnętrznego w stosunku do siebie źródła moralnej oceny swego postępowania.

Od takiego pojmowania sumienia do wiary w Boga dystans całkiem niewielki, i wielu wierzących ludzi przyszło do Chrystusa właśnie tą drogą.

Zamachnięcie się i uderzenie

Większość moralnych systemów, w końcowym rachunku, sprowadza się do tak zwanej złotej zasady etyki: nie rób drugiemu tego, czego nie pragniesz sobie. I jeśli człowiek nie zabija, nie kradnie, nie zdradza żony i nie przepija poborów, to jego styl życia z wystarczającym uzasadnieniem można uważać za moralny, ponieważ moralność określana jest wyłącznie przez działania. Przecież nie można zarzucić komuś niemoralności z powodu niedobrych myśli, pragnień czy odczuć, których on w żaden sposób nie wyraża. Ale okazuje się, właśnie tę, niewidoczną dla zewnętrznych oczu płaszczyznę człowieczego bytu chrześcijanie akurat wezwani są pielęgnować w sobie przede wszystkim – dlatego, że każdy niemoralny postępek najpierw dojrzewa w ludzkiej duszy. Ewangelia wprost świadczy o tym słowami Chrystusa: „Albowiem z wnętrza, z serca człowieczego, wychodzą złe myśli, cudzołóstwa, nierząd, morderstwa, kradzieże, chciwość, złość, podstępność, rozpusta, zawistne oko, bluźnierstwo, pycha, szaleństwo, – całe to zło z wewnątrz wychodzi i bezcześci człowieka (Mk 7:21-23).

Uderzenie poprzedzone jest zamachnięciem się, zły uczynek – odpowiednim nastrojeniem serca. I jeśli nie powstrzymać w sobie zła na tym, wewnętrznym etapie, ono może wyrwać się na zewnątrz już w postaci niemoralnego postępku albo przestępstwa. A może i nie wyrwać się, ale samemu człowiekowi od tego nie będzie dużo lżej, bowiem nie każde zło skierowane jest na zewnątrz, na innych ludzi. No, na przykład, jaka bieda otaczającym od czyjejś-tam zawiści? Oni mogą wcale o niej nawet nie wiedzieć, a oto sam ten nieszczęśnik po prostu zielenieje od samych tylko myśli o cudzej pomyślności i powoli zabija siebie własną namiętnością. To samo można powiedzieć o pysze i przygnębieniu. Przygnębionego albo pysznego człowieka nie można nazwać niemoralnym, ponieważ on nie czyni szkody nikomu, oprócz siebie samego. Ale, z chrześcijańskiego punktu widzenia, przygnębienie i pycha – najcięższe grzechy, dlatego że właśnie one zabierają człowiekowi samą możliwość zwrócenia się do Boga z prośbą o uzdrowienie.

Nietrudno zauważyć, że o żadnej moralności mowy w tych przypadkach nie ma. Wszystko to odnosi się już do innej dziedziny naszego bytu – do sfery działań człowieczego ducha, do duchowości. Różnicę między jednym a drugim dobrze wyjaśniają słowa Chrystusa, skierowane do uczniów: „Słyszeliście iż powiedziano przodkom: nie cudzołóż. A Ja wam powiadam, że każdy kto patrzy na niewiastę i pożąda jej, już popełnił z nią cudzołóstwo w sercu swoim (Mt 5:27-28).

Widać, że cudzołóstwo (zdrada małżeńska) – postępek, który można odpowiednio ocenić w kategoriach moralności. Ale człowiek może prowadzić i całkiem przyzwoite życie, a oto w myślach swoich oddawać się najróżniejszym rodzajom rozpusty. I w tym przypadku żadnych oskarżeń o niemoralność przedstawić mu już nie można, przecież on nie robi nic złego, a cudza dusza, jak wiadomo – ciemności. Tym nie mniej, z punktu widzenia chrześcijańskiej duchowości, taki człowiek znajduje się w stanie zguby. I nawet najbardziej nienaganne w moralnym sensie zachowanie nie przyniesie mu żadnej korzyści, jeśli on nie zaprowadzi porządku w swojej duszy i nie zaprzestanie swoich bezwstydnych medytacji.

Złe myśli kaleczą ludzkie serce tak samo, jak i złe uczynki. A to, co pozostaje niewidzialnym dla ludzi, nie może być ukryte przed Bogiem. Dlatego chrześcijaństwo wzywa ludzi nie po prostu do zmiany postępowania, ale przede wszystkim – do przemiany umysłu i serca, do zmiany ukierunkowania myśli, uczuć i pragnień.

W chrześcijańskiej ascetyce taka przemiana nazywa się pokajaniem, a droga do niej prowadzi tylko przez wypełnienie przykazań.

Dwa tematy dla teleseriali

W filmie „Strzeż się samochodu!” nieudolny radziecki Robin Hood Jurij Dietoczkin kradł samochody u chuliganów i oddawał pieniądze sierotom, do domów dziecka. Ta zawiła pozycja życiowa szlachetnego złodziejaszka przyprowadziła w ślepy zaułek nawet śledczego kryminalnej dochodzeniówki, który wystąpił w sądzie z jakąś chaotyczną mową: „Obywatele sędziowie! Dietoczkin, oczywiście, winien. Ale on …niewinny. To uczciwy człowiek. Wypuście go, proszę”.

Reżyser Eldar Riazanow bardzo dobrze pokazał w filmie, jak moralna ocena czynu może całkiem nie pokrywać się z prawną. Przecież z punktu widzenia prawa Dietoczkin, niewątpliwie – przestępca. A oto nazwać go niemoralnym człowiekiem jednak chyba nie można.

Moralność nie zawsze pokrywa się z prawem. Ale tak samo może ona nie pokrywać się i z chrześcijańskimi zasadami. Oczywiście nie ma nic dziwnego w tym, że ateiści żyją moralnie. Znacznie ciekawsze jest co innego: a czy może chrześcijanin łamać przyjęte w społeczeństwie moralne normy, nie wstępując przy tym w sprzeczność ze swoja wiarą? Okazuje się – może, jakim by paradoksem to nie było.

Oto gotowy temat dla współczesnego teleserialu: w rodzinie młodej dziewczyny nagle okazuje się, że jest ona w ciąży z jakimś łajdakiem, który ją uwiódł. Oburzeni krewni idą do tego bezecnika i rozprawiają się z nim według pełnego programu, szczegółowo objaśniając mu pięściami całą nikczemność jego zachowania się. Po czym pechowy przyszły tatuś szybciutko przyznaje się do ojcostwa i nawet zaczyna regularnie wypłacać nieszczęśliwej dziewczynie pieniądze na wyżywienie i utrzymanie dziecka.

A oto jeszcze jedna historia: wyobraźcie sobie człowieka, który wszystkie zarobione przez siebie pieniądze wydaje wyłącznie na prostytutki. Codziennie wieczorem przychodzi do domu publicznego i kupuje sobie panienkę na noc. Jego imię staje się pośmiewiskiem, jego obstawiają i nawet biją za takie chorobliwe upodobanie do płci żeńskiej, ale nieszczęśliwiec nic nie może z sobą zrobić i dalej każdą noc spędza w burdelu*.

I cóż można powiedzieć o takich ludziach, oprócz tego, że moralności w ich zachowaniu jeszcze mniej, niż szacunku do kodeksu karnego w „czynach bohaterskich” Jurija Dietoczkina? A jeśli wziąć pod uwagę jeszcze i ten fakt, że oni obaj są… chrześcijańskimi mnichami, którzy złożyli obietnice bezżeństwa, to obraz staje się już całkiem nieatrakcyjny. I mimo wszystko nie śpieszmy z oceną. Obraz życia bohaterów tych wątków, niewątpliwie, godny jest potępienia, ale – tylko z punktu widzenia moralności.

A oto w chrześcijańskiej tradycji oni uważani są za – wielkich ascetów, najczystszych ludzi i nosicieli prawdziwej chrześcijańskiej duchowości.

Sprawa w tym, że pierwsza historia wzięta jest z opisu żywota prepodobnego Makarija Egipskiego, druga – z żywota prepodobnego Witalija. A powód takiej porażającej rozbieżności w moralnej i duchowej ocenie ich postępowania wyjaśniany jest dość prosto: o moralności ludzi sądzi się według ich postępków, a o duchowości – według pobudzających motywów, które kierowały nimi przy dokonywaniu tych postępków. Współcześni prepodobnych osądzali ich za niemoralne postępowanie, i trudno z nimi się sprzeczać: bo rzeczywiście – co moralnego może być w codziennym odwiedzaniu burdelu? Ale Cerkiew zachowała w skarbnicy swojej Tradycji duchową podszewkę (tło) tego postępowania, które sami święci Ojcowie starannie skrywali od ludzkich oczu, i która ujawniła się jedynie dzięki Opatrzności Bożej.

*Czytałem w żywocie świętego, że święty dawał zarobione w dzień pieniądze dziewczynom i błagał je, aby tej nocy z nikim nie grzeszyły, one spały a święty spędzał noc stojąc w kącie i modląc się za nie, niektóre przyłączały się do niego i modliły się razem. Święty prowadził z nimi duchowe rozmowy. Wiele z nich wyprowadził w ten sposób z grzechu – E.M.) http://www.podvorie-alexandria.ru/aleksandrijskoe-podvore/zhitiya-svyatykh-aleksandrijskoj-tserkvi/item/75-109.html

Słowa wyrozumiałości (dostosowane do poziomu odbiorcy)

Bóg jest Miłością. Niestety, to chrześcijańskie pojmowanie Boga z trudem znajduje sobie drogę do świadomości i serca człowieka w jego dzisiejszym, upadłym stanie. Codzienne życiowe doświadczenie skłania nas szybciej do tego, żeby widzieć w Bogu groźnego władcę losów, oddającego każdemu według jego uczynków. Tym bardziej, że obraz Boga-sędzi, gniewającego się na grzeszników i miłosiernego wobec pobożnych spotykamy w Ewangelii, i listach apostolskich, i w dziedzictwie świętych Ojców. I jeśli takie wyobrażenie o Bogu powstrzymuje człowieka od grzechu i bezprawia, to można z tego tylko się radować. Ale, uznając korzyść i nauczanie (poglądowość) takich surowych obrazów, nie można jednak zapominać, że według myśli Grigorija Nisskiego …w każdej z takich wypowiedzi powszechnie uznane słowo dobitnie uczy nas, że przy pomocy naszych właściwości opatrzność Boża przystosowuje się do naszej niemocy, żeby skłonni do grzechu ze strachu przed karą powstrzymywali się od złego, że to wszystko tylko – słowa wyrozumiałości Bożej wobec naszych słabości i niezdolności wprost i radośnie przyjąć niezwykłą prawdę chrześcijańskiej wiary – Bóg jest Miłością.

Dialog z ateistą

(Pisownia oryginalna – chodzi głównie o pisanie słowa Bóg z malej litery; przyp. E.M.)

Niezadane pytania

List do redakcji: Dzień dobry! W niedawno przeczytanej przeze mnie książce Władimira Legojdy „Czy dżinsy przeszkadzają w zbawieniu” postawiony jest ciekawy format dialogu między prawosławnym i wątpiącymi. Ciekawe pytania, oryginalne odpowiedzi – wszystko czyta się lekko i prowadzi do rozmyślań. Jednakże, ogólne wrażenie – jak w linii prostej z prezydentem: wydaje się, jakoby na złość, najważniejsze, ostre i skomplikowane pytania akurat nie zostały zadane. Żeby uzupełnić to niedociągnięcie, posyłam artykuł, specjalnie napisany dla czasopisma i pełen prowokacyjnych pytań, akurat w duchu Tomasza (niewierzącego, a nie apostoła, oczywiście). Mam nadzieję, posłuży on jako bodziec do ciekawej dyskusji – w każdym razie, dla mnie i wielu moich przyjaciół o podobnych poglądach byłoby bardzo ciekawie przeczytać odpowiedzi na stronicach waszego czasopisma.

Z poważaniem, Roman Dobrochotow

Wierzyć w boga jest dość łatwo, to może każde dziecko. Trudniej objaśnić tę wiarę. Czasem mówią, że to jak z zakochaniem się – nie wymaga wyjaśnień, ale to naciągnięte porównanie: spróbujcie zakochać się, ani razu nie zobaczywszy, nie porozmawiawszy i nawet nie nawiązawszy korespondencji ze swoja muzą! A jeśli mowa jest nie po prostu o wierze, a o religii – pytań pojawia się jeszcze więcej. Ograniczmy się do najważniejszych.

Czy rzeczywiście bóg istnieje?

Na ten temat istnieją, jak wiadomo, różne zdania. Ktoś, a nawet wielu, wierzą, że bóg istnieje, niektórzy zaś zakładają wprost przeciwne. Przy tym mało kto bierze się stwierdzić, że nieistnienie boga – to fakt naukowy. Nawet wśród ateistów ten punkt widzenia uważany jest za marginalny. W końcu – czy jest dużo wierzących uczonych? Jednak, czy jest ich więcej niż rozpuszczonych mnichów albo, na przykład, złodziejskich urzędników, dlatego będziemy szukać innych argumentów.

Przede wszystkim trzeba wyjaśnić, kiedy mówimy, że „coś nie istnieje”. Przykładów masa – smoki, zjawy, duchy domowe i pozostałe mityczne postacie. Jeśli dziecko zapyta was, czy istnieje Dziadek Mróz, a wy zechcecie w końcu odkryć mu prawdę – to czy odpowiecie „ja nie wierzę w Dziadka Mroza”? Najszybciej, powiecie po prostu „nie istnieje”, przy czym wcale nie wątpiąc w swoje słowa. Jeśli można uważać za fakt naukowy istnienie choinek, to, będąc konsekwentnym, należy uznać za fakt naukowy nieistnienie Dziadka Mroza w tej formie, w jakiej wyobrażają go dzieci. Oczywiście, jako postacie folkloru i literatury istnieje i Dziadek Mróz, i Hamlet, książę duński, ale nazywamy ich „wymyślonymi bohaterami” – wątpliwe czy jakiś wierzący zgodzi się nazwać tak boga.

Nauka przy całej swojej różnorodności wewnętrznej, zawsze postępuje zgodnie z zasadą wystarczającej podstawy, i dopóki interpretacja pewnej sumy obserwowanych zjawisk nie wymaga dodatkowych założeń, te założenia nie są przyjmowane. Przewidując ewentualne zastrzeżenia, powiedzmy z wyprzedzeniem, że uświadomienie apelu „nie pomnażaj istoty rzeczy ponad konieczność” nie zależy od religijności jego autora, Williama Ockhamy, zarówno jak i jakość butów nie zależy od ich obecności lub braku u szewca.

A w czym, właściwie, jest istotna różnica między wiarą w boga i wiarą w Dziadka Mroza? Sam w sobie ten fakt, że w boga wierzy dłużej i większa liczba ludzi – to nie argument, tym bardziej, że znane są znacznie dawniejsze wierzenia… Powiedzmy, afrykańskie plemię San z regionu Ngamiland może pochwalić się tym, że ich kult pythona istnieje już 70 tysięcy lat, ale jest mało prawdopodobne, aby jakikolwiek naukowiec uznał to za wystarczający powód do nawrócenia się ku tej wierze.

Historia zna mnóstwo prób udowodnienia istnienia boga, ale wszystkie one podejmowane były na poziomie intuicyjnego myślenia (które czasem, widocznie, z powodu jego nienaukowego charakteru, określane jest jako filozoficzne). Powiedzmy, jedno z najbardziej rozpowszechnionych uzasadnień istnienia boga – próba wyjaśnienia, kto stworzył ten świat. Jednak nic nie przeczy temu, że świat istniał zawsze. Za to akurat wytłumaczenie pojawienia się wszechświata jako tworu boga napotyka pytanie o tym, jak pojawił się sam bóg, i jedyną możliwą odpowiedź na to pytanie dał Hindus z przykładu Bertranda Russella, który w takich przypadkach odpowiadał „porozmawiajmy o czymkolwiek innym”.

Udowadnianie istnienia boga poprzez poszukiwanie „dziur” w światopoglądzie naukowym tym bardziej jest nierozsądne – wszyscy wiedzą, że nauka nie jest wszechmocna i nawet nie może zająć się tak ważnymi kwestiami, jak na przykład problem materii i świadomości, ale czy z tego wynika istnienie boga (czy Dziadka Mroza i Pythona)?

Nie trzeba myśleć, że nauka uznaje istnienie tylko obserwowalnych zjawisk, to nieprawda. Na przykład, praktycznie cała nasza wiedza o mikroświecie i bardzo wiele z badań makrokosmosu wynika z analizy pośrednich oznak istnienia tego czy innego faktu. Przy czym bezpośrednia obserwowalność dla nauki wcale nie jest istotna, ponieważ proste połączenie niektórych substancji chemicznych powoduje, bezpośrednio obserwowalnym dla człowieka wiele faktów, w tym wspomnianego pana boga. Na status istniejącego dorobić się w nauce nie jest łatwo – do tego opracowany jest skomplikowany mechanizm weryfikacji i falsyfikacji hipotez, wyszlifowany przez doświadczenia tysiącleci. Żadnego innego mechanizmu odróżniania zjawisk istniejących od wyobrażalnych ludzkość nie zna.

W ten sposób, rozpatrując hipotezę o istnieniu boga w drodze cynicznego poglądu konsekwentnego i uczciwego uczonego, trzeba będzie przyznać, że między hipotezami o istnieniu Pytona, Dziadka Mroza i Boga nie ma najmniejszej różnicy w bazie dowodów, i dopóki tej bazy nie ma, nieistnienie wszystkich tych postaci w realnej rzeczywistości uważa się za fakt. Bywa tak, że fakty naukowe są obalane, ale dopóki do tego nie doszło, wymysł pozostaje wymysłem. A jednak religia posiada zasadniczą różnicę od zwykłych kultów i mitów, formując w człowieku określony system moralnych norm i wartości. I z tym związane jest drugie pytanie.

Czy dobra jest moralność religijna?

Pytanie to jest dziwne, przecież w różnych religiach systemy wartości są różne. Jedni mówią, że ogólnie moralne podstawy we wszystkich religiach świata są wspólne, inni przekonują, że różnice są istotne, ale i w tym temacie jest trzecia, dość marginalna pozycja, z którą nie zgodzą się nawet liczni ateiści: religia jest amoralna jako taka.

Wszystkie współczesne religie świata proponują swoim zwolennikom drogę do zbawienia i na tym opierają swoją koncepcję sprawiedliwego porządku światowego. I to jest przyciągające w religii – do wiary często nawracają się ludzie w krytycznych sytuacjach, kiedy rozumieją swoją bezsilność nad niektórymi strasznymi wydarzeniami. Powiedzmy, chory na raka może uciec się do religii, żeby, jeśli nie uratować się w tym świecie fizycznym, to chociażby żyć nadzieją na zbawienie w innym świecie. A jeśli po pogrążeniu się w religię guz przechodzi, to jest to, oczywiście, natychmiast wyjaśniane siłą wiary.

Ale co zrobić w takim razie z argumentem Iwana Karamazowa, zaskoczonego cynizmem tej boskiej harmonii, lekceważącej łzy niewinnie zamęczonego dziecka? Jak i w przypadku z Ockhamem nie używającym swojej brzytwy, niewystarczającym byłoby odpowiedzieć, że sam Dostojewski był głęboko wierzącym.

Fiodor Dostojewski, dopóki nie potrzebował go Apollon do świętej ofiary, był ogólnie człowiekiem dość słabym, powierzchownym i łasym (podatnym) na wszelkie przesądy, w tym nacjonalne, i nie ma nic dziwnego w tym, że jego bohaterowie są trochę mądrzejsi, przystojniejsi i bardziej skomplikowani od ich autora.

Historia, niestety, dała znacznie barwniejsze ilustracje, niż literacki przykład o dziecku, zaszczutym psami. Maleńkie dzieci zamorzone głodem w obozie faszystowskim czy, co tu daleko szukać przykładu, ofiary ataku terrorystycznego w Biesłanie. Jakąż to wyższą sprawiedliwością można usprawiedliwić to, że kilka setek małych dzieci umarło w swojej szkole, pozbawione jedzenia i zmuszone pić własny mocz? Co to za taki bóg, który obojętnie patrzy na jakąś przerażoną modlącą się dziewczynkę, która znalazła się w niewoli u terrorystów, morzących ją pragnieniem i sadystycznie gwałcących? Wielu wierzących mówi w odpowiedzi, że, jak się mówi, bóg dał ludziom wolność, i ci już radzą sobie z nią jak mogą, a mogą tylko tak okrutnie. Ale jakaż wolność u tej konkretnej dziewczynki? Czyże ten bóg różni się od Adolfa Hitlera, który pod pretekstem troski o ludzkość jako całość, zniszczył setki tysięcy ludzi osobno?

Jest tu pewna logiczna niezgodność. Jeśli bóg tylko stworzył zasady gry i więcej nie uczestniczy w procesie podejmowania decyzji, to w takim razie dlaczego wierzący proszą Go o cokolwiek, pokładają nadzieje na jego miłosierdzie? A jeśli on może podejmować decyzje, to miara jego uprawnień jest również proporcjonalna do miary odpowiedzialności. Czy nie nadużywa (źle wykorzystuje) on te swoje uprawnienia? Dlaczego to bóg zdecydował, że ma prawo pozwolić zamorzyć niewinne dziecko  na śmierć? Nawet delfiny ratują tonących ludzi, a już najwyższemu sam bóg kazał. Ktoś może powiedzieć, że bóg ma swoje powody i nie ulega ludzkiej logice, i trzeba z tym się zgodzić, ale ta demagogia niczym nie różni się od zupełnie analogicznych rozważań nazistowskich żołnierzy, wykonujących rozkazy o torturach i zabójstwach, z tą tylko różnicą, że u wierzących w fiurera wybór był niełatwy, czasem między życiem a śmiercią.

Wychodzi, że wiara w Dziadka Mroza jest znacznie mniej cyniczna – ona nie stwarza fałszywego oczekiwania sprawiedliwości i zbawienia, nie ma w niej żadnej obłudy. W takim razie dlaczego w ogóle potrzebna jest wiara w boga? Wielu uważa, że religia – bardzo ważna sprawa dla społeczeństwa, ponieważ jest jego etycznym rdzeniem, pozwalającym człowiekowi zachować podstawowe moralno-etyczne wytyczne… Temu poświęcone jest trzecie i ostatnie pytanie.

Czy społeczeństwu potrzebna jest religia?

Religia dla kultury – to przede wszystkim właśnie system etyczny. Społeczeństwo jako całość jest obojętne na takie intymne rzeczy, jak wiara każdego człowieka w cokolwiek, ale jeśli to przekonanie jest w jakiś sposób związane z etyką publiczną, nieuchronnie staje się częścią struktury społecznej. Na historię zawsze wpływa albo wiara, na której oparte są normy etyczne, albo wiara, która je podważa, wszystkie inne wierzenia dla społeczeństwa są obojętne. W rzeczywistości, dla systemu społecznego, nawet natura wiary jest obojętna – religia, ideologia polityczna, tradycje – nie ma znaczenia, jakie jest uzasadnienie tych czy innych norm, ważny jest ich sens. Każde społeczeństwo zawsze przebywa w atmosferze idei (choć czasem wątpliwych) ale w formę wartości normatywnych idee te mogą być ubrane tylko wtedy, gdy potrzebuje tego środowisko społeczne.

Z reguły, społeczeństwo potrzebuje stabilności, i normy etyczne jedynie wzmacniają ją. W socjologicznym sensie nie ma wielkiej różnicy między zalegalizowanym złodziejem w 90-ch latach w Rosji albo arcybiskupem późnego średniowiecza – i ten i drugi są częścią niejakiej struktury, dopełniającej oficjalne państwowe instytucje i w dużej mierze gwarantującej porządek publiczny. Jakaś społeczność żyje „według mentalności”, jakaś – zgodnie z religijnymi zaleceniami, ale w obu wypadkach istnieje pewien normatywny system, pozwalający rozwiązywać konfliktowe i po prostu sporne sytuacje.

W momentach krytycznych, gdy społeczna i polityczna struktura społeczeństwa ulega zmianom, na tej fali często pojawia się nowa ideologia, która nie tylko nie służy jako bastion stabilności, ale wręcz przeciwnie, powołana jest do jej zniszczenia. Chrześcijanie okresu katakumb głosili prawie te same hasła, co o wiele później socjaliści i komuniści zanim doszli do władzy – tę samą wolność, równość i braterstwo. Kiedy zaś ideologia przechodzi od kategorii protestu do kategorii normatywnej, ona natychmiast skłonna jest przekształcać się w analogię poprzedniego konserwatywnego systemu.

W ten sposób, odnośnie etyki religijnej istnieją, jak i odnośnie komunizmu, dwie podstawowe pozycje – apologetyczna, oparta na pierwotnie głoszonych wartościach, i krytyczna, opierająca się na realnej praktyce wdrażania tych norm. I znów (bóg lubi trójcę) jest sens zwrócić uwagę na punkt widzenia, różny od tych obu pozycji: moralność religijna – jak w jej ideowym, tak i w jej praktycznym wcieleniu – rozwiniętemu społeczeństwu nie jest potrzebna.

Nietrudno zauważyć, że we wszystkich częściach planety, niezależnie od siebie, ewolucja etyczna zachodzi w jednym i tym samym kierunku. Można spierać się z marksistowską teorią formacji i definiować więcej etapów, albo trochę inaczej określać różne stadia zmian strukturalnych, ale, chyba, wszyscy zgodzą się z tym, że etyka w największym stopniu zależy od struktury społecznej, która, z kolei, zmienia się wraz z rozwojem technologii i ekonomiki. Te relacje są bardzo, bardzo złożone, a rozwój jest nieliniowy, ale niektóre megatrendy znów są oczywiste. Powiedzmy, odrzucenie indywidualizmu, nietolerancja inaczej myślących, akceptacja tortur i pokazowych egzekucji, niekwestionowany autorytet norm religijnych – to, co czasem odnoszone jest do kultury muzułmańskiej albo nawet szerzej do wschodniej – jest niczym innym, jak etapem rozwoju kultur, który przecierpiała Zachodnia Europa. Być może, radykalnemu islamiście wystarczy tych linijek, aby rozpocząć przeciwko autorowi święty dżihad, ale fakt pozostaje faktem – takie uniwersalne (uznawane we wszystkich kulturach) kryteria, jak śmiertelność dzieci, piśmienność, poziom usług medycznych, poziom przestępczości i inne wskaźniki znacznie różnią się w krajach opartych na wymienionych wyżej wartościach kulturowych, a państwach wspierających indywidualizm, wolności demokratyczne i tolerancję, co daje właśnie podstawy mówić nie po prostu o różnicy kultur, ale o różnych stadiach rozwoju.

Nawet te arabskie kraje, które „siedzą na ropie”, nie mogą połączyć patriarchalnego systemu z dobrobytem i nie mieszczą się w pierwszych dziesiątkach wskaźnika rozwoju społecznego. A kto zajmuje w tym wskaźniku pierwsze miejsca? Najbardziej rozwiniętych krajów w żaden sposób nie można odnieść do najbardziej religijnych. Zgodnie z badaniami, opublikowanymi przez Washington Profile w 2006 roku, najbardziej ateistycznymi krajami na świecie, według badań, były: Szwecja, Wietnam, Dania, Norwegia, Japonia, Czechy, Finlandia, Francja, Południowa Korea, i Estonia. Wietnam trafił do tego szeregu tylko dlatego, że religia w tym kraju została wyparta przez totalitarną ideologię, a wszystkie pozostałe z tych państw należą do najbardziej rozwiniętych, przy czym pięć z pozostałych dziewięciu mieści się w pierwszej dziesiątce krajów według kategorii Rozwoju Społecznego ONZ. I odwrotnie, kraje, w których etyka religijna ściśle reguluje wszystkie aspekty ludzkiego życia, z jakiegoś powodu należą do ubogich, a jeśli nie ma szczęścia w złożach ropy naftowej, to i do najbiedniejszych. Daje do myślenia, nieprawdaż?

Czasem można usłyszeć argument, zgodnie z którym w prosperujących krajach zachodnich, gdzie religia nie definiuje etycznych wytycznych, pomyślność jest iluzoryczna i powierzchowna. Zwolennicy takiej wersji próbują ją potwierdzać wysokim poziomem samobójstw w tych krajach... Ta logika wygląda dosyć dziwnie. Po pierwsze, jak wiadomo, człowiek nie jest skłonnony do samobójstw w warunkach walki o przetrwanie – ale czy można nazwać społeczeństwo, w którym człowiek całe życie walczy o jedzenie i bezpieczniejszą egzystencję, bardziej szczęśliwym? Po drugie, w krajach religijnych samobójstwa uważane są za wielki grzech, i strach przed społeczną krytyką powstrzymuje wielu od takich uczynków. Z pomyślnością społeczeństw nie jest to w żaden sposób związane. Po trzecie, w warunkach przemysłowych, właściwych krajom rozwiniętym, skończyć z życiem jest o wiele łatwiej – wielu samobójców w chwilowym zmętnieniu (zaćmieniu) rozsądku rzuca się pod pociąg albo z okna, podczas gdy na prowincji z życiem kończą ci, którzy świadomie na to się zdecydowali, i takich oczywiście jest mniej. Akurat sama statystyka nie ujawnia tutaj bezpośrednich związków. Na przykład, wśród liderów według liczby samobójstw w Europie nie ma krajów wymienionych wyżej jako najbardziej ateistycznych. Do pierwszej piątki najbardziej samobójczych krajów Europy wchodzi Litwa, Rosja, Kazachstan, Białoruś i Łotwa. Szwecja, będąca na czele listy najbardziej ateistycznych krajów świata, na „samobójczej liście” Europy jest dopiero na 27-m miejscu.

Sama w sobie idea religijnej etyki jest bardzo wątpliwa. Wierzyć w to, że nie można, na przykład, bić kobiet i dzieci, to jest to samo co wierzyć w tabliczkę mnożenia albo w obieg ziemi dookoła słońca. Jeśli dla człowieka proste prawdy – to przedmiot wiary, a nie wiedzy, staje się on ślepym niewolnikiem swoich wierzeń, w imię których kobiety i ich dzieci są czasami ofiarami polowań na czarownice.

Przypuśćmy, że święta inkwizycja i inne przykłady „ochrony religijnej moralności” są przesadą. Ale czy istnieje jakiś sens w określaniu wartości etycznych poprzez religię? Czy religia naprawdę wzmacnia społeczeństwo, a nie przeszkadza mu w rozwoju?

Na przykład, w określonych subkulturach młodzieżowych praktykowana jest wolna miłość za wzajemną zgodą, odpowiednio przykazanie „nie pożądaj żony bliźniego swego” jest tam naruszane. Albo oto maniak z nożem złapał na ulicy dziewczynkę, a nadchodzący tatuś sięgnął po pistolet i naruszył przykazanie „nie zabijaj”. Wychodzić z założenia o tym, że ich postępowanie jest grzechem po prostu dla tego, że tak powiedział bóg – to znaczy dobrowolnie rezygnować z własnej świadomości, stawać się niewolnikiem czyichś osądów. Wierzący, oczywiście, powie – „nie sądźcie i nie będziecie sądzeni”, ale jakże nie sądzić, jeśli trzeba zrozumieć dla siebie – można tak postępować czy nie? I kiedy wierzącemu człowiekowi podawane są pewne przykazania w gotowym wykazie, jak instrukcja korzystania z telewizora, to pozbawia człowieka najważniejszego – samodzielnego kształtowania pojmowania wartości poprzez uświadomienie i zmysłowe przeżywanie otaczającego świata.

Nie, człowiek zdolny jest i sam uświadomić sobie moralne zasady, przy czym właśnie uświadomić sobie, a nie tylko poczuć. Uniwersalny algorytm proponuje Emanuel Kant w swoim kategorycznym prawie: „Postępuj zgodnie z taką zasadą, która mogłaby się stać powszechnym prawem”. Człowiek sam określa co chciałby widzieć jako powszechne prawo (dotyczące jego samego), a aby godzić (przymierzać) subiektywne poglądy na uniwersalne prawa i opracowywać normy społeczne powołany jest system prawodawczy. Przy takim podejściu człowiek zachowuje wolność, motywację do poznania świata a jednocześnie pozbawiony jest możliwości poszerzania swojej wolności kosztem ograniczenia praw innych obywateli. Po co więc wam, wierzący, potrzebne są jeszcze „spuszczone z góry” religijne zasady moralne?

Z powiedzianego wyżej wynika, że niektóre społeczeństwa (czy nawet kultury, na określonym etapie rozwoju) potrzebują cerkwi i etyki religijnej, ale potrzebują tylko dlatego, że cierpią z powodu braku kapitału społecznego. Współczesne rozwinięte pluralistyczne społeczeństwa po prostu mogą sobie pozwolić na więcej wymiarów wolności, a następnie, dokonując tego lub innego moralnie znaczącego wyboru, człowiek, wraz ze swoją wolnością, bierze za to również odpowiedzialność. Obecność pewnego powszechnego sytemu etycznego pozwalała kiedyś uniknąć personalnej odpowiedzialności, skutecznie powołując się na słowa Jezusa albo (w zależności od epoki) Karola Marksa. Współczesny człowiek powołać się może i na tego, i na drugiego, ale moralna odpowiedzialność pozostaje na nim samym. Człowiek, oczywiście, podlega słabościom, co jakiś czas pozwoli sobie na jakieś paskudztwo, a społeczeństwo – liberalne i tolerancyjne – czasem tego nawet nie zauważy. Pozostawi bezkarnie. I tu, prawdopodobnie, chciałoby się, żeby pan go osądził, teraz albo przynajmniej na Strasznym sądzie. Ale chciałoby się zrozumieć, kto potem będzie sądzić samego boga?

Roman Dobrochotow, magister politologii Moskiewskiego Instytutu Państwowego Stosunków Międzynarodowych, doktorant Najwyższej szkoły ekonomiki, przewodniczący chronionego prawem ruchu „MY”, ateista i neopozytywista, m. Moskwa

Motylek w dłoni

Odpowiedź na artykuł Romana Dobrochotowa „Niezadane pytania”

Szanowny Romanie, ma Pan rację: wytłumaczyć swoją wiarę w kategoriach umysłu rzeczywiście trudno. Jednak wcale nie jest łatwiej wytłumaczyć w podobny sposób własną niewiarę. Anton Pawłowicz Czechow w 1898 roku pisał w swoim pamiętniku: „Między „jest Bóg” i „nie ma Boga” leży całe ogromne pole, które z wielkim trudem pokonuje prawdziwy mędrzec. Zaś ruski człowiek zna którąś z tych dwóch skrajności, środek zaś między nimi go nie interesuje, i on zazwyczaj nie wie nic albo bardzo mało”.

Według mnie, Pana artykuł – to sumienna próba wyjść na to właśnie pole ze swojej ateistycznej skrajności. I cieszę się, że mam możliwość odpowiedzieć Panu, dlatego że i z Pana, i z mojej strony taka wymiana zdań – to krok ku sobie nawzajem.

Uważnie przeczytawszy Pana myśli, zobaczyłem w nich bardzo dużo wspólnego ze swoim doświadczeniem niewiary. Argumenty przedstawione w Pana artykule, dość długo były podstawą dla mego własnego przekonania w tym, że Boga nie ma i że religia to tylko – przeżytek zamierzchłej ciemnoty, współczesnemu myślącemu człowiekowi całkiem niepotrzebny a nawet szkodliwy.

Ale – dziwna sprawa: gdzieś bardzo głęboko w duszy uświadamiałem sobie taką pewność nie jako majątek, a szybciej jako nieprzezwyciężoną przeszkodę, którą mój rozum z jakiegoś powodu wzniósł między mną a Bogiem. Żadnej radości ta świadomość nie przynosiła, było tylko głuche rozdrażnienie z tego powodu, że obok żyją ludzie, dla których podobna przeszkoda po prosu nie istnieje.

Formalnie wszystko wychodziło tak, jak pisze Pan, ale serce odmawiało zgadzać się z chłodnymi argumentami rozsądku. Pragnienie wyeliminowania tej sprzeczności stało się początkiem mojej drogi do wiary.

Ja, tak samo jak Pan, znam siłę rozważań, negujących byt Boga. Ale, w odróżnieniu od Pana, teraz dobrze znam również słabe miejsca w rozważaniach.

Z naukowego punktu widzenia, chyba, rzeczywiście można powiedzieć, że dziecięca wiara w Dziadka Mroza oparta jest na falsyfikacji i dlatego jest błędem. Przekonywać na serio, jakoby prezenty, położone przez rodziców pod choinkę w Bożonarodzeniową noc, są niezaprzeczalnym dowodem istnienia dobrego brodatego staruszka w czerwonym kożuchu, są tak samo niedorzecznie, jak i wierzyć w to, że dzieci rodzicom przynosi bocian.

Ale chodzi wcale nie o naukowość faktu, a o osobliwości dziecięcego postrzegania. Na świecie jest mnóstwo rzeczy, które dziecku do określonego wieku po prostu łatwiej postrzegać (przyjmować) poprzez symboliczny obraz. Dorastając, dzieci, oczywiście, zrozumieją, że żadnego Dziadka Mroza nie ma, i wtedy tajemnica noworocznych prezentów odkryje się przed nimi jak jeszcze jeden przejaw rodzicielskiej miłości i troski.

A oto czy można z takim samym przekonaniem powiedzieć, że i wiara w Boga jest skutkiem podobnej falsyfikacji? Kto i dlaczego oszukuje ludzkość w ciągu całej jej historii? Można, oczywiście, przyjąć, jakoby religia pojawiła się jako skutek niewystarczalnej naukowej wiedzy o świecie. Ale paradoks tkwi tu w tym, że fundamentalne podstawy nauki założyli akurat ludzie głęboko religijni. Galileusz i Kepler, Niuton, Mendel, Paskal, Mendelejew…

Większość uczonych, którzy uformowali istniejące dziś metody badań naukowych, było głęboko wierzącymi ludźmi.

Tym nie mniej, swój artykuł o nienaukowości wiary w Boga i Dziadka Mroza Pan z jakiegoś powodu, zaczął od obrażania prawie wszystkich twórców współczesnej nauki. Wierzący naukowiec postawiony jest przez Pana w jednym szeregu z rozwiązłym mnichem i złodziejskim urzędnikiem – cóż, spójrzmy, na ile to porównanie jest sprawiedliwe.

Rozpustny mnich łamie swoje obietnice, kradnący urzędnik – przysięgę i prawo karne. Ale jaką obietnicę, prawo czy choćby zasadę naukowego światopoglądu łamie wierzący naukowiec? Nie sądzę, że ma Pan na to przekonującą odpowiedź.

Nauka nie może udowodnić istnienia Boga, ale tak samo nie może udowodnić też Jego nieistnienia, przede wszystkim dlatego, że nigdy nie stawiała przed sobą takiego zadania. Ona bada świat, jego strukturę i prawa, według których ten świat istnieje. Dla uczciwego naukowca rzeczywiście nie ma zasadniczej różnicy – czy świat został stworzony przez Boga czy istnieje wiecznie, ponieważ prawa natury nie zmieniają się w zależności od światopoglądu ich badacza.

Ale jeśli mimo wszystko przypuścić, że Bóg – jest Stwórcą tego świata, nieuchronnie trzeba uznać, że nie może On być częścią Swego stworzenia, jak i artysta nie staje się częścią namalowanego przez niego obrazu, nawet jeśli to – autoportret. Bóg istnieje poza granicami wszechświata, i postulować (zakładać) Jego byt albo niebyt w ramach metod naukowych po prostu jest niemożliwym, ponieważ te metody nie obejmują zjawisk transcendentalnych (nadprzyrodzonych).

Nie można złapać złotej rybki, zarzucając sieci na polu ziemniaczanym, ale to wcale nie udowadnia, że złote rybki nie istnieją poza jego granicami. Dlatego, kiedy Pan pisze: „…mało kto bierze się twierdzić, jakoby nieistnienie Boga – fakt naukowy. Nawet wśród ateistów ten punkt widzenia uważany jest za marginalny”, – całkiem z Panem się zgadzam. Prawda, nie całkiem przy tym rozumiem, dlaczego w swoich rozważaniach sprowadza Pan metody naukowe właśnie do tego marginalnego punktu widzenia. Pisze Pan: „Na status istniejącego dorobić się w nauce nie jest łatwo – do tego opracowany jest skomplikowany mechanizm weryfikacji i falsyfikacji hipotez, wyszlifowany przez doświadczenia tysiącleci. Żadnego innego mechanizmu odróżniania zjawisk istniejących od wyobrażalnych ludzkość nie zna”.

To nieprawda. I nie chodzi tu nawet o to, że mechanizm weryfikacji i falsyfikacji hipotez w żaden sposób nie mógł być szlifowany przez doświadczenia tysiącleci, ponieważ został wynaleziony przez angielskiego filozofa Karla Poppera dopiero w minionym wieku. Po prostu zapomniał Pan wspomnieć o tym, że metoda naukowa istnieje w historii ludzkości równolegle z innymi rodzajami działalności poznawczej: zwyczajowym, artystycznym, religijnym, mitologicznym, filozoficznym. I że nauka wcale nie przekreśla doświadczenia zdobytego innymi sposobami, ona jedynie określa zgodność lub niezgodność tego doświadczenia ze swymi, naukowymi kryteriami.

Na przykład, stwierdzenie „pies – przyjaciel człowieka” jest całkiem nienaukowe. Ale opisuje ono pewne całkiem realne doświadczenie ludzkiego poznania, które może poddawać wątpliwości tylko ten, kto nigdy nie przyjaźnił się z psem.

Oczywiście, naiwnym jest próbować zobaczyć Boga czy, co gorsze – Dziadka Mroza przez dziury naukowego światopoglądu. Ale tak samo naiwnym jest myśleć, jakoby nauka może potwierdzać albo obalać zdarzenia, związane z mitologicznym, religijnym lub jakimś innym sposobem pojmowania rzeczywistości.

Nawet nasze codzienne doświadczenie może całkiem słuszne przeczyć wiedzy naukowej. Przykładem tego może być ciekawy wypadek, który wydarzył się we Francji w XVIII wieku: osioł, zaprzęgnięty do chłopskiego powozu, został zabity w hołoblach przez spadający meteor. Zaś paryska Akademia Nauk w tym czasie kategorycznie przeczyła samej możliwości spadania kamieni z nieba. I jeśliby jakiś akademik zacząłby wtedy całkiem naukowo tłumaczyć „fakt nieistnienia” niebiańskich kamieni właścicielowi zabitego przez meteor osła, chłop, prawdopodobnie, po prostu wyleczyłby go pałką.

Karamazowskie rozważania o „łezce dziecka” wzmocnione realną tragedią dzieci Biesłana i okropnościami hitlerowskich obozów koncentracyjnych, w rozmowie o Bogu mogą wydać się niezaprzeczalnymi dowodami Jego niebytu. Dlatego nie będę się sprzeczać, i przeprowadzę niewielki myślowy eksperyment: zgodzę się z Panem.

W dobrej wierze i starannie spróbuję wyobrazić sobie, jakoby okrutna niesprawiedliwość w stosunku do w niczym nie winnych dzieci przekonała mnie w tym, że Boga nie ma. Oto, odrzuciłem już niedorzeczną plewę religijnych fantazji, zrozumiałem, że w świecie nie ma siły, ograniczającej ludzką złość i szaleństwo, i ze spokojnym przekonaniem patrzę na życie odnowionym spojrzeniem. No i co? Czy od tej świadomości, że Boga nie ma i nigdy nie było, w świecie zrobiło się mniej cierpień, krwi i dziecięcych łez? Niestety, nie – dokładnie tyle samo, ile też było. Czy zrobiło się mi łatwiej słyszeć o dziejących się wokół okropnościach? Uczciwie mówię – ani trochę.

„Łezka dziecka” – emocjonalnie bardzo mocny argument dla konstrukcji teoretycznych, ale w praktyce on zupełnie nieprzydatny, ponieważ, odrzucając byt Boży, człowiek tym samym faktycznie uznaje absolutną swobodę łajdaków, nikczemników i krwawych maniaków, którzy w świecie bez Boga okazują się niczym i przez nikogo nie ograniczeni w swoim szaleństwie. Posługiwać się cudzą biedę jak materiałem dla budowy sylogizmów (wnioskowania, dedukcji), objaśniających swoją niewiarę, prawdopodobnie, można, ale tylko pod jednym koniecznym warunkiem: trzeba być wobec tej biedy całkiem obojętnym. I tu, moim zdaniem – główna nieprawda Karamazowskiego rozważania.

Ale proszę spróbować, na przykład, podejść do matek z Biesłanu i pocieszyć je swoimi wywodami, mówiąc: „Oto widzicie, wasze dzieci cierpiały i zginęły w męczarniach, znaczy, Boga nie ma”. Nie sądzę, że wystarczy Panu odwagi powtórzyć swoje logiczne rozważania przed tymi, na czyje tragiczne doświadczenie Pan tak pewnie powołuje się w swoim artykule.

Z głębokim moim ubolewaniem, nie mogę wykluczyć tej możliwości, że w biedę, podobną do okropności Biesłanu, mogą trafić i moje własne dzieci. Nie chcę wyobrażać sobie szczegółów i po prostu dopuszczam, że będzie to sytuacja, kiedy nie tylko ja sam, ale i w ogóle nikt i nic na świecie nie będzie w stanie im pomóc. Ale ja wierzę, że Bóg kocha moje dzieci niezmiernie mocniej niż ja sam. Wierzę, że On może je uwolnić, jeśli one dostaną się do pułapki; wierzę, że On może dać im siłę znieść cierpienia, jeśli one mimo wszystko pozostaną w łapach nieludzi; w końcu, wierzę, że On przyjmie je z miłością, jeśli uzna, że są gotowe do Życia Wiecznego.

I wcale nie chcę zgadywać – co takiego Pan w tak straszliwej sytuacji uzna za wielkie błogosławieństwo (dobro) dla moich dzieci. Ja po prostu modlę się o to, żeby nic takiego nigdy się nie wydarzyło. Ale gdyby się zdarzyło – moja wiara w to, że Bóg jest i On nie opuści moich dzieci w najstraszniejszej biedzie, będzie dla mnie jedyną podstawą do dalszego życia. Dlatego że w świecie, gdzie dzieciom Biesłana i Oświęcimia nie może pomóc nawet Bóg, ja nie chcę żyć ani dnia.

Pan zastanawia się – jak Bóg dopuszcza niewinne cierpienia, dlaczego nie powstrzyma okropnych przestępstw zezwierzęciałych maniaków jeszcze na etapie ich zamiarów, jeśli jest On rzeczywiście dobry i wszechmocny?

Nie będę mówić, że Bóg – ma swoje racje (choć dla mnie samego to – zupełnie wystarczające wytłumaczenie). Po prostu pomyślmy: od jakiego poziomu zła Bóg powinien, według Pana, zacząć ograniczać ludzką wolność? Pan proponuje za takie kryterium przyjąć cierpienia, sprawiane dzieciom.

Zgoda. Przytoczę prosty przykład. Kilka lat temu Patriarchat Moskiewski zwrócił się do biologicznego wydziału Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego z prośbą dać naukowe określenie: co właściwie jest początkiem nowego życia – wyjście niemowlęcia z łona matki, przecięcie pępowiny, pierwszy oddech, początek formowania się systemu nerwowego embriona, pierwszy podział komórki jajowej czy też po prostu zapłodnienie? Otrzymano całkiem jednoznaczną odpowiedź: z naukowego punktu widzenia, za początek nowego życia uważa się zapłodnienie komórki jajowej, ponieważ właśnie w tym momencie pojawia się unikalny, nigdy przedtem nie istniejący zestaw chromosomów. I to – jest już nowe życie. Tak więc i z punktu widzenia nauki, i z punktu widzenia religii sztuczne przerywanie ciąży w każdym stadium jest zamierzonym morderstwem. Na ile jest ono okrutne w wykonaniu, można zobaczyć w szokującym dokumentalnym filmie „Milczący krzyk”, gdzie autorzy przy pomocy ultradźwięku sfotografowali (nagrali) cały proces aborcji. Na filmie dokładnie widać, jak dziecko dosłownie – rwą na kawałki za życia, jak mu boli i jak się boi, jak próbuje ono wykręcić się z żelastwa, którym wyciągają je z mamy po kawałku.

Powie Pan, Panie Romanie, kogo Bóg powinien tu powstrzymać: lekarzy-morderców? matki, które oddały swoje nienarodzone jeszcze dzieci na rozszarpanie? ojców, którzy zgodzili się na to zabójstwo? czy – wszystkich naraz?

A przecież jest jeszcze cały przemysł produkcji środków antykoncepcyjnych o działaniu aborcyjnym, którymi mama zabija dziecko nawet bez „pomocy” lekarza. Żeby powstrzymać całą tę maszynkę do mielenia mięsa, Bóg musiałby sparaliżować połowę ludności kuli ziemskiej. Setki milionów ludzi codziennie, przy okazji (w biegu) zgładza własne dzieci, a drugie setki milionów spokojnie żyje obok nich i wcale nie niepokoi się tym co się dzieje.

Wie Pan, czasem jestem skłonny myśleć, że Bóg dopuszcza tragedie podobne biesłańskiej już tylko dlatego, żeby ludzie z boku ujrzeli całą obrzydliwość i okropność dzieciobójstwa. Tego zła, które stało się w naszym świecie normą.

Bóg nie powstrzymuje ludzi na drogach zła, dlatego, że prawie wszystkie nasze drogi – to zło przed Bogiem. Przywykliśmy sami sobie stawiać oceny za zachowanie i naiwnie myślimy, że jeśli Bóg istnieje, to powstrzymywać On zawsze powinien kogoś innego, ale nigdy nas samych. To uczucie własnego nieuczestniczenia w złu – jest najstraszniejszą chorobą ludzkiego ducha, właśnie tu ukrywają się korzenie najstraszniejszych przestępstw. I Hitler i doktor Mengele*, i besłańscy nożownicy też przecież na pewno byli przekonani, że nic szczególnie złego w ich „wyczynach” nie ma.

Bóg nie powstrzymuje nas dlatego, że oczekuje naszego pokajania, oczekuje, kiedy nam samym zrobi się mdło i strasznie od tego, jak żyjemy i co robimy jeden z drugim w tym życiu. Głupio jest na Niego się obrażać za to, że On nie przemienił świata w ogromny obóz koncentracyjny, gdzie wszyscy czyniliby dobro i powstrzymywaliby się od zła nie ze swojej wolnej woli, a ze strachu przed otrzymaniem paraliżującego roztworu od jakiegoś „boskiego szokera (straszaka)”.

Ja wierzę, że Bóg ogranicza zło w świecie. Inaczej dawno mielibyśmy Biesłany w każdym regionie. Ale miary tego ograniczenia nie dane mi znać, dlatego że to – sprawa Boża. I łezka dziecka nie smuci mnie z tego właśnie powodu. Po prostu ja wierzę, że Bóg rozcieńczy tę łezkę w oceanie Swojej miłości, wierzę, że On poda wszystkim niewinnie cierpiącym takie pocieszenie, taką radość, w porównaniu z którymi wszelkie możliwe cierpienie – jest niczym. Dlatego że miłość Boża jest nieporównanie silniejsza od ludzkiego zła.

Wiara i niewiara – to dwa końce ogromnego pola, o którym pisał Czechow. Sam Antonij Pawłowicz, jak sam przyznał, swoją wiarę na tym polu utracił. Ale czy można zgubić niewiarę? Czy można podzielić się niewiarą, albo przynajmniej – posiadać ją (władać nią)?

W swoim czasie byłem porażony ewangelicznymi słowami o Chrystusie, w których zobaczyłem wyczerpujące wyjaśnienie mojej niewiary: światłość przyszła w świat; ale ludzie bardziej pokochali ciemność, niż światłość, dlatego że uczynki ich były złe; bowiem każdy, czyniący zło, nienawidzi światłości i nie idzie ku światłu, żeby nie ujawniły się jego uczynki, dlatego że są one złe (Jana 3: 19-20). Jakoś natychmiast zrozumiałem wtedy, że wszystkie moje ateistyczne rozważania i argumenty – to tylko zasłona, za którą próbuję ukryć się przed światłem, zrozumiałem, że po prostu boję się zobaczyć siebie i swoje uczynki w tym świetle.

Jest wschodnia przypowieść: pewien uczeń wielkiego mędrca postanowił sprawdzić swego nauczyciela. Złapał motylka i pomyślał: „Oto mój nauczyciel wszystko wie, teraz podejdę do niego i zapytam: „W mojej ręce jest motylek, jak myślisz, żywy czy martwy? Jeśli powie, że żywy – ja ścisnę pięść, i on umrze, jeśli powie, że martwy – ja otworzę pięść, i on odleci””.

- Nauczycielu, w mojej ręce jest motylek. Jak myślisz, żywy on czy martwy?

- Wszystko w twoich rękach (zależy od ciebie) – odpowiedział nauczyciel.

Dyskusja o bycie Bożym w czymś przypomina tę przypowieść. Jedne i te same fakty, wydarzenia, wiedzę o świecie, jak motylka w dłoni, można wykorzystać w charakterze argumentu jak ze strony wiary, tak i ze strony niewiary. Wszystko zależy od naszego pragnienia, wszystko w naszych rękach.

Ale oto dlaczego człowiek tak chce czasem, żeby Boga nie było? Odpowiedzi na to pytanie nie trzeba szukać zbyt daleko. Wystarczy po prostu uważnie zajrzeć do własnej duszy.

*Josef Mengele – niemiecki lekarz, SS-Hauptsturmführer, doktor medycyny i antropologii, zbrodniarz wojenny, zwany Aniołem Śmierci.